نەفیکردنەوەی بەها هاویەکە ئینسانیەکان، نەفیکردنەوی ئینسانیەتە

ڕەخنە لە فرە فەرهەنگی و نسبیەتی فەرهەنگی

حەمید تەقوایی



سەرکەوتنی کەمپینی دژی دادگای ئیسلامی لە کەنەدا زەمینەی سیاسی بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەیەکی پایەیی تیوەری لە دژی بزووتنەوە و ڕەوتە پۆست مۆدیرنیزمەکان کە خودی غەرب زەمینە خۆشکەر و ڕێ پێشاندەری باڵادەستی دین و لەوانە ئیسلامی سیاسی لە زۆرلایەینی ژیانی ئینسانەکان ، فەراهەم کرد .تەوەرەی ئەم تێڕوانینانە تێزەکانی فرە فەرهەنگی " چەند کەڵچەرێک" و نسبیەتی فەرهنگی داگیری دەکات . ئەم تیوەریە لە جەوهەرو بنچینەدا راسیستی و دژی بەشەریە،لە نێو رۆشنبیران و فعالینی غەربیدا کە خۆیان لیبراڵ و ئینساندۆست و هەتا چەپ دەزانن بە وێنەی "فکری ئازادە" ، و " یەکسانیخوازی" ، " رێزگرتنی خەڵکانی تر" ، " مرونەت" و زۆرشتی تر قبوڵکرا و رەواجی پەیدا کرد .ئەم سیستەمە فکری و پێچەوانەیە ئەبێ رەخنەی لێ بگیری و سەرکوت بکرێ . ئەمە کۆڵکەیەکی بنچینەیی گرنگ لە خەباتی ئێمە پێک دەهێنی لە دژی ئسلامی سیاسی، و پۆست مۆدرێنیزم و لە ئاستێکی گشتی تر و پایەیی تردا لە دژی " نەزمی نۆی" ی سەرمایەداری لە دەورەی پاش جەنگی سارد دا . " نەزمی نۆێ" لە واقعدا شەرایتی سیاسی _و کۆمەڵایەتی _وتیوری بەربەرڵا کردنی دین و بە تایبەتی ئیسلامی سیاسی لە سەردەمی ئێمەدا فەراهەم کردوە .ئەم توێژینەوەیە فراوان و هەمەلایەنەیە کە پێشتر بە زۆبەی لایەنەکانی وەڵامان دابووەوە ( بگەرێنەوە بۆ وتاری دەورەی پاش جەنگی سارد و جەمسەر بەستنی چینەکان لە ئێران دا، ئینتەرناسێوناڵ پاشکۆی 81) بەڵام ئێستا جێی خۆیەتی لە میانەی سەرکەوتنی حەملە لە دژی دادگای شەریعە لە کەنەدا دا تیوەریە کۆنەپەرست و تەوجیهگەرەکانی ئەم گەرانەوەیە بۆ سەدەکانی ناوەڕاست بخەینە ژێر رەخنەی مایکرسکۆپیەوە .حەملە لە دژی یاساکانی شەریعە و سەرکەوتنی لە راستیدا ڕەخنەیەکی کۆمەڵایەتی و پراتیکی بوو لەم دەزگا فکریە کۆنەپەرستە وپێویستە ئەم سەرکەوتنە بە ڕەخنەی تیوەری دژی ئەم سیستمە فکریە درێژە پێ بدەین .



فرە فەرهەنگی : نەفیکردنەوەی پێناسەو بەها هاوبەشە ئینسانیەکانە



ناوەڕۆکی تیوری فرە فەرهەنگی ئەوەیە ئینسانەکان بەستراوەنەتەوە بە شەرایەتی جیاوازی میللی و قەومی و دینی و رۆشبیریەوە .لەوانەوە رۆشنبیری جیاواز وسیستەمی هەڵسەنگاندن و ئەخلاقی و هەتا کۆمەڵایەتی و سیاسی جیاواز سەرهەڵدەدات و بە پشت بەستن بە ئەسڵی نسبیەتی فەرهەنگی ئەم سیستەمە جیاوازانە ناتوانرێت و نابێت جێگای لێپرسینەوە و هەڵسەنگاندن بێت .بە مانایەکی تر باشی و خراپی ئەم فەرهەنگانە مەسەلەیکی نسبیە ، لە ناوەخنی هەر سیستەمێکدا دەتوانی باشی و خراپی دیاری بکەیت بەڵام هیچ ستاندار و بەهایەکی دیاریکراو بۆ هەڵسەنگاندنی ئەم کەڵچەرانە وجودی نیە .نابێ ئەمانە لە بەرامبەر یەکدا موقارەنە بکرێت .نابێ بوترێت کام فەرهەنگ پێشڕەوە و کامەیان دواکەوتوو ترە ، و ناتوانرێت بووترێت کامە ئەخلاق، و بەها و یاسا و یا پەیوەندیەکانی نیوان ئینسانەکان پێشکەوتوو و پێشڕەوە وە یا کۆنەپەرست و دژی ئینسانیە، هەموو شتەکە بەوە پەیوەست دەبێتەوە ئێمە باسی کام میللەت و دین و قەوم و رەگەز دەکەین . بۆ نمونە یاساکانی قەساس و کوتەکاری و بەردەباران و کوشتن لە سەر شەرەف بۆ موسڵمانەکان و لە کۆمەڵگەیەکی " ئیسلامی" بەرحەقە و موجازە بەڵام هەمان حکم لە بارەی کۆمەڵگەکانی ترەوە ناتوانرێت هەبێت .

پۆست مۆدرینەکان ئەم سیستەمە فکریە کۆتایی فکری ئازاد و مرونەت و رێزگرتنی خەڵکانی تر دادەنێنن چی لە پەیوەند بە فەردەوە یان لە بەرامبەر کۆمەڵگەدا ئەم دیدگایە بە تەواوی دژی بەشەری و کۆنەپەرستە . بنچینەی پۆست مۆدرینیزم ، و تیوری فرە فەرهەنگی و نسبیەتی فەرهەنگی کە لەوەوە سەرچاوە دەگرێ، نەفی پێناسە و بەها هاوەیەک و جیهانداگرە ئینسانیەکانە . پێناسەی هاویەکی ئینسانی ، واتە پێناسەی کۆمەڵایەتی ئەوان، نەفی و ئینکار دەکرێت و جێی خۆی دەدات بە پێناسەی دینی و ناسێونالستی و قەومی کە پێناسەی سازکراو و بڕیار لەسەر دراوە بە قەولی فەیلەسوفەکان ڕووکەشی و زاتیە .بەشێوەیەکی ئۆبژەکتەیڤ و واقعی ئینسان هەم لە ڕووی مێژوویەوە و لە ڕەوەندی چەند ملێون ساڵ لە گەشەو ئاڵ وگۆڕی بایەلۆژی و کۆمەڵایەتی یەوە ، هەم هەر کەسێک و جیلێک لە بەشەر لە هەر بڕگەیەکی مێژوویدا ، بەرهەمی کۆمەڵگە و ژیانی کۆمەڵایەتی یە و بە دەقیقی هەر بەم دەلیلەیە پێناسەی ئینسان هاوبەش و جیهاداگرە . ئینسان بۆیە ئینسانە لە بەر ئەوەی بوونێکی کۆمەڵایەتیە ، هەر بۆیە ئینسانیەتی ئەو بە دین و میللەت و قەوم و قەبیلە و رەگەز کە بەو پەیوەستە یان وای دادەنێن بەوەوە پەیوەستە پێناسە ناکرێت بەڵکو بە نیازەکان و بەهاو مەیل و ئارەزوو و چاوەڕوانی و تەوەقعات و ئامانجەکانی پێناسە دەکرێت کە لە ژیانی کۆمەڵایەتی ئەوەوە سەرچاوە دەگرێ .

هەموو ئینسانەکان پێویستیان بە خۆراک و پۆشاک و مەسکەن هەیە، بە هەمان دەردەوە تێوە دەگلێن و بە هەمان داو و دەرمان پێویستیان هەیە، لە پێشانگای روداوە سروشتیە یەکسانەکان قەرار دەگرین، بە ناچار بۆ وەڵام دانەوەی بە نیازەکانیان بە شێوەیەکی کۆمەڵایەتی ژیان بەسەربەرن، ودەکەونە ناو پەیوەندیە بەرهەم هێنان و کۆمەڵایەتیەکان لەگەڵ یەکتردا. بوونی ئینسان هەتا بایەلۆژی ئەو و ، مانەوەی بەرهەمی ئەم پەیوەندی و ژیانە کۆمەڵایەتی یەیە . فەرهەنگ و شارستانیەتی ئینسان خۆی بەرهەمی ئەم نیازو بەها کۆمەڵایەتی یانەیە . لە هەموو کۆمەڵگە و لە هەموو فەرهەنگەکاندا، هەژاری و نەبوونی ، چەوسانەوەو نایەکسانی ، کۆیلایەتی و بێمافی مەنفی و نەخوازراو دژی بەهاکانە، سامان و خۆشگوزەرانی و عەدالەت و یەکسانی و ئازادی و بەهرەمەندی لە مافە فەردی و کۆمەڵایەتی یەکان و مسبت و خوازراو بە بەهایە .

دیارە جیهانداگری ئەم بەهایانە بە مانای ڕاوەستاوی و نەگۆڕانی ئەوان نیەلە هەموو سەردەمێکدا . لە ڕەوەندی مێژوودا هاوشانی بەرەوپێش چوون و گەشەی کۆمەڵایەتی وئابوری کۆمەڵگە دا تێگەیشتن و تەعبیری ئینسانەکان لەم ئیستاندارد و بەهایانەوە بەرەو پێش دەچێ و گەشە دەکات . لەلایەک لە ڕووی فەرهەنگ و حقوقیەوە مەفهومی وەک رفاه ویەکسانی و ئازادی زیاتر بڵاوبووتەوە و قوڵترو ڕۆشنتر بووەتەوە، وە لەلایەکی ترەوە لە ڕووی مەوزوعی و ئابوریەوە ئیمکان جێبەجێ کردن و پراتیک کردنی ئەم ئامانجانە زیاتر فەراهەم بووە . بۆ نموونە هەتا پێشڕەو ترین و ئازادترین فەیلەسوف و بیرمەندی ڕۆمای کۆن کۆیلەکانیان بە ئینسان نەدەژمارد و لە هەر شوێنی باسی ئازادی و یەکسانی و عەدالەتیان بکردایە ئەمە کۆیلەکانی نەدەگرتەوە .لە کۆمەڵگە فیوداڵیەکان و سەدەکانی ناوەڕاست دا رەعیەت هەمان وەزعیەتی هەبوو. دابەشکردنی کۆمەڵگە بە میرو رەعیەت و کۆیلە وتیرەو تایفە و مەزهەب و کەم دەست قبوڵکردنی ماف و بەهای جیاجیا بۆ هەر دەستەو تاقمێک یەکێکە لە سونەتە کۆنەکانی کۆمەڵگەی سەدەکانی ناوەراست و پێش سەدەکانی ناوەڕاست .بە ڕێنسانس و شۆڕشی پیشەسازی لە غەرب دا بەشەریەت ئەم دەورانەی خستە پشتی سەری خۆیەوە .هەموو ئەندامانی کۆمەڵگە هاوڵاتی و یەکسان لە مافدا هاتنە ژماردن .دین لە دەوڵەت جیاکرایەوە دەربڕینی دینی و ئەخلاقیات و یاساو ماف و بەها ئینسانیەکان بە کاری تایبەتی ئینسان دانرا، لە سەر ئەم بنچینەیەوە کۆمەڵگەی مەدەنی و سکۆلار پێی خۆی لەسەر عەرز چەقاند . ئەم کۆمەڵگانە سەرەتا لە غەربدا شکڵیان گرت بەڵام هێچ شتێکی تایبەت بەغەرب لەم پێشڕەویە فەرهەنگیەی بەشەریەتدا وجودی نیە. ئەوروپا خۆی بەگەڕانەوە بۆ دەسکەوتە زانستی و فەلسەفی و هونەریەکانی ئینسان کە بە دەوری خۆی لە فەرهەنگی یونانی کۆن و ئیمپراتۆری ڕۆم و ئیمپراتۆری عوسمانی نەش و نەمای کردبوو لە خەوی سەدەکانی ناوەڕاستەوە وە خەبەر هات و ئەم فەرهەنگە لە سایەی ڕێنسانس و شۆڕشی پیشەسازی و بینا کردنی تەفەکوری ئازادانەی ئینسانی لە کۆت بەندی دین و ئەشارفەیەت لە هەموو بوارەکاندا بە شێوەیەکی خێراو بێ وینە بەرەو پێش چوو . ئەوەی ئەمڕۆ بە فەرهەنگ و تەمەدونی غەربی ناو دەبرێ لە ڕاستیدا لوتکەی پێشڕەوی تەمەدونی بەشەریەتە هەم لە ڕووی پرۆسەی مێژووی شکڵ گیریەکەیەوە هەم لە ڕووی ناوەڕۆک و بەها جیهانداگریەکەیەوە،پەیوەستە بەگشت بەشەریەتەوە .لە سەرووی ئەم لوتکەیەوە ڕەخنەی مارکسستی جیهان و ئامانجی سۆسیاستی و کۆمۆنیستی راوەستاوە کە دواتر دەبینین چۆن لە واقعدا و لە سەردەمی ئێمەدا ئاڵای سکۆلاریزم و مەدەنیەت و دیفاع لە بەها یەکسان و جیهانداگرە ئینسانیەکان لە دەستی مارکسست و بزووتنەوەی کۆمۆنیستیدایە .



"فەرهەنگی غەربی"

وشارستانیەتی تەریب بەیەک و یەک بەها



لە واقعدا مەکتەبی فکری پۆست مۆدرنیزم بە تێزی فرە فەرهەنگی و نسبیەتی فەرهەنگی دەگەرێتەوە بۆ سەردەمەکانی پێش سەدەکانی ناوەڕاست .لەم دیدگایدا فەرد هاوڵاتی کۆمەڵگەیەک نیە بەڵکو ئەندامی تایفەیەک یا دینێک یا میللەتێکە و کۆمەڵگەیش کۆمەڵێک هاوڵاتیانی یەکسان نین لە مافدا بەڵکو مۆزایکێکە لە دین و قەومیەت و میللەت و هەریەک بە فەهەنگ بەهای جیاوازی خۆیەوە لە پەنای یەکتردا ریزکراون .پۆست مۆدرینیزم پێ وایە ئەم فەرهەنگانە بەبەها و تەریبی یەکن هیچ یەکەیان لەوی تریان باڵا تر و باشتر نیە . یەکێ لەم مۆزایکانە فەرهەنگی غەربیە . بە قسەی پۆست مۆدرینیزم بەشەریەت بە ژمارەی دین و قەوم و میللەتەکان شارستانیەتی جیاجیایان هەیە کە هەموویان لە پەنای یەکدا بە بەهان و شارستانیەتی غەربیش یەکێکە لەم شارستانیەتانەی دنیای ئەمڕۆ .( تێڕوانینی سەرسەرکی ومایە پوچی وەک " جەنگی شارستانیەتەکان "و" گفتو گۆی نیوان شارستانیەتەکان " لەم تیوەریەوە سەرچاوە دەگرێ) .پۆست مۆدرنیزمەکان سکۆلاریزم و مەدەنیەت و گشت دەسکەوتە زانستی و فەرهەنگی و هونەری بەشریەت کە لە ئەوروپاوە سەری دەرهێنا بە بەشێک لە فەرهنگی ئەوروپای دەزانن و لەو باوەرەدان کە ئەم فەرهەنگە تایبەتمەندی کۆمەڵگەکانی غەربە و قابلی گۆێزانەوەی بۆ ناوچەکانی تر نیە .باوەڕیان وایە هەر میللەت و دین و قەوم و عەشیرەتێک فەرهنگ و شارستانیەتی تایبەتی خۆی هەیە کە پیویستە بە وێنەی فەرهەنگ وسیستەمی بەهای ئەو گروپە بەڕەسمی بناسرێتەوە پشتیوانەی قسەکانیشیان ئەوەیە " نابێت فەرهەنگی غەربی بەسەر ئەوانی تردا داسەپێنرێ"! ڕووی دەرەوەی ئەم تیوەریە خۆی سوپەر لیبراڵ و ئازادانە بیرکردنەوە هەڵدەخات ،بەڵام لە واقعدا دیدگایەکی دژی بەشەری و کۆنەپەرستە کە گشت ڕێڕەوی ئاڵ و گۆڕ و پێشەڕەوی مێژووی شارستانیەتی بەشری بە دژی ئەوان شایەدی دەدات .

ئەوە هیچ دوو دڵیەکی تێدا نیە کە کۆمەڵگە جیاوازەکان کە لە سەردەمی ئێمەدا شکڵیان گرتووە دەوڵەت میللەتەکان وەیا وڵاتە جیاوازەکانیان لە خۆ گرتووە ، لە ڕووی فەرهەنگی یەوە لە یەک ئاستدا نیین . بەڵام هۆی بوونی جیاوازی ڕادەی گەشەی پەیوەندیە ئابوری و کۆمەڵایەتیەکانە لەم کۆمەڵگانەدا بە پێچەوانەی ئەوەی پۆست مۆدرنیستەکان بۆی دەچن کە جیاوازی نێوان شارستانیەت و بەها ئینسانیە جیاوازەکان بێت .کۆمەڵگەی دواکەوتوو تر لە لە ڕوانگەی فەرهەنگی گشتیەوە ، ڕادەی ئازادیە فەردی و کۆمەڵایەتیەکان ، ڕادەی نفوزی دین و ئەخلاقی پیاوسالارانەو و ناموسپەرستی ، ماف و جێگا و ڕێگای ژن لە کۆمەڵگەدا .. هتد لە هەمان مەوقعیەتەوە قەرار دەگرن کە کۆمەڵگەی پێشکەوتووی غەربی ماوەیەکی زۆرە ڕەخنەی لێگرتووەو نەفیکردوەتەوە خستوویەتیە پشتی سەری خۆیەوە .ئەم فەرهەنگانە تەریب نین قۆناغی مێژووی جیاوازی گەشەی فەرهەنگێکی هاویەکی ئینسانین .فەرهەنگ و شارستانیەت ، زانست و فەلسەفە و هونەر و ئەدەبیات لە وڵاتێکی پێشکەوتووی پیشەسازی دا لە گەڵ فەرهەنگ و شارستانیەت لە وڵاتێکی دواکەوتوو تری ئاسیای و ئەفەریقای هاو بەها و تەریبی یەک نین بەڵکو قۆناغی باڵا تر و پێشکەتوو تری شارستانیەتی ئینسانین .باڵا ترو پێشکەوتوو تر بە معیاری جیهانداگری ئازادی و یەکسانی و خۆشگوزەرانی و بەرسمیەت ناسینی ماف و رێزلێگرتنی ئەندامانی کۆمەڵگە .

ئەم دەسکەوتانە لە زەمینەی مادی و زانستی و پیشەسازی یەوە ڕاستیەکە بەتەواوی سەڵمێنراو قابیلی نەفیکردنەوە نیە .لە مەیدانی پیشەسازی و تەکنەلۆژی و بەرهەمە مادیەکانی شارستانیەتی غەرب ، ئۆتۆمبیل و کارەبا و تەلەفزیون و تەلەفۆن و یەخچاڵ ..هتد لە هەموو کۆمەڵگە و وڵاتە کانی جیهاندا قبوڵ کراوەو هیچ کەس لە پێش بوونی ئەمانە بەرامبەر بە بەرهەمە مادیەکانی سەردەمی فیوداڵی هیچ دوو دڵیەکی نیە. لە مەیدانی زانستدا لە هەموو قوتابخانەکانی دنیا فیزیا و کیمیا و ماتماتیک و پزیشکی و بایەلۆژی و ئەناتۆمی لەسەر بنچینەی دۆزینەوەکان و تیوەریەکانی خۆیندکاران غەربی دەرس دەخوێنن . هیچ کەسێ بە بەرهەم و پەیبردنەکانی ئەبو علی سینا و زکریای رازی و ئەلخەوارزمی و عمر خەیام و ئیبن خەلدون یەکسان بە تیوەریەکانی پاستۆر و هاروی و داروین و نیوتن و ئەنشتاین و دکارت و فرما دانانێن . هیچ کەس لەوە دوو دڵ نیە کە خۆینکارانی دواکەوتوو ، لەبەر ئەوەی ڕەوڕەوەی پێشکەوتنی مێژووی ئاڵ و گۆرە کۆمەڵایەتیەکان لە غەربدا سەری دەرهێناوە، دواین دەسکەوتە زانستی و پێشەسازیەکان شارستانیەتی ئینسان نوێنەرایەتی دەکەن ، دەسکەوتەکانی ئەوان بە هەموو بەشریەت پەیوەستە هەموو ئینسانەکانی گۆی زەوی پێویستە لەم بەهرە مادی و زانستیە بەرخوردار بن .

بەڵام لە مەیدانی فەرهەنگە نا مادیەکان دا لە مەیدانی ماف و ئەخلاق و یاساو پەیوەندی کۆمەڵایەتی دا کە بەشەکانی بیر و تیوەری کە تەوەرەی ئەم تێڕوانین و بۆچۆنانە دەربارەی ئینسان و و کۆمەڵگەو یەکسانی و ئازادی و ماف و خۆش بەختی ئینسانیەت جیهانداگری و یەکسانی شارستانیەتی ئینسانی یە، نەفی دەکرێتەوە .پۆست مۆدرنیزم توانای ئینکارکردنی ئەم واقعیەتەی نیە کە نیوەی شارستانیەتی"غەرب" دەسکەوتە زانستی و پیشەسازیەکان ، جیهانی و یەکپارچەیە، بەڵام ئیدعای ئەوە دەکات نیوەکەی تری شارستانیەتی ئینسانی ، فەلسەفە و هونەر و ئەدەبیات و حقوق و یاسا و ئۆمانیزم و مۆدرنیزم کە بەیەکەوە بەرهەم هاتوون و هاوەیەکی ئەوە ، تایبەتمەندی غەربە و نسبیە و ، هاو بەهای فەرهەنگەکانی تر و شارستانیەتەکانی ترە !ئەسپ و حوشترو هۆیەکانی هاتوو چۆی ئاژەڵی و چراو ئاشی با و گاوەسنی خستوەتە لاوە بەڵام سەرخانی فکری و هونەری و ئەدەبی هاوتای ئەو کە لە سەدەکانی ناوەڕاستەوە هێناویەتی لەسەر بنچینەی دینی بۆ ئینسان و کۆمەڵگەو حقوقی ئینسانی و یاسا کۆمەڵایەتیەکان ڕاوەستاوە بە وێنەی شارستانیەتی شەرقی و فەرهەنگی تەریب بە فەرنگی غەرب بەرەسمیەت دەناسێ . فرە فەرهەنگی و نسبیەتی فەرهەنگی ئەگەر بیەوێ ئینسجام بەخۆی بدات دەبێ سەرنجامی خۆی لە گەڵ ئەم ناکۆکیەدا یەکاڵا بکاتەوە .یان هیستر و چرا بهێننە نا و سیستەمی چەند فەرهەنگیەوە ، ئەسپ و هێستر بخەنە جێگای ئۆتۆمبیل و گا و گاسن لە جێگای تراکتۆر ، مۆم وچرا لە جێگای گڵۆپ و کارەبا و بەرامبەر بەیەک هاوبەها بخەمڵێنن یا تێزی چەند فەرهەنگی و نسبیەتی فەرهەنگتان بەتەواوی بخەنە لاوە .لە سەردەمی کۆمپیوتەر و ڕۆکێت و سەتەلایت دا ناکرێت بە دابەش کردنی ئینسانەکان لە کۆمەڵگەکاندا بگەڕێتەوە بۆ پێش رینسانس . ژیانی مادی ئینسانەکانی ئەم سەردەمە بە هیچ کەس ئیجازەی وا نادات .



پۆست مۆدرینیزم و دابەش کردنی خەڵک بەسەر قەوم _ میللەت_ دین دا



ئەوەی پۆست مۆدیرنیستەکان بە وێنەی فەرهەنگی جیاوازی میللی و قەومی و دینی بۆی دەگەرێنەوە، جێگای قبوڵ کردنی نزیک بە زۆرایەتی خەڵک نیە هەتا لە دەوڵەتە نا پیشەسازی و ئاسیای و ئەفریقایی یەکانیش دا بەپێچەوانەی ئەوەی ئیدعای دەکەن و پەیوەندی بە بیرو باوەڕی خەڵک و دۆزینەوەی نهێنیەکانی شارستانیەتە جیاجیاکانی سەر گۆی زەوی یەوە نیە.

زۆرایەتی خەڵکی جیهان، هەر دین و میللەتێکیان هەبێ ئەیانەوێ لە دواین دەسکەوتەکانی شارستانیەت بەهرەمەند ببن .لە سەردەمی رێنسانس و شۆڕشی گەورەی فەرەنسا وە تا ئەمڕۆ شارستانیەت و کۆمەڵگەی مەدەنی و سکۆلاریزم و ئۆمانیزم ڕۆژ لە گەڵ ڕۆژ جێگایەکی زیاتری لە شێوەی بیرکردنەوەو تێڕوانین و تەوەقعی زۆرایەتی دانشتوانی گۆی زەوی لە ژیانی فەردی و کۆمەڵایەتی کردوەتەوە دەربڕینی دینی و عەشیرەتی کۆمەڵگە داخراوەکانی سەدەکانی ناوەڕاست بەبەردەوامی پاشەکشە پێ کردوە .( ئەم بزووتنەوەیە لە ئێران دا بە شۆڕشی مەشروتە پێش سەدەیەک دەستی پێکردوە ).بەتایبەت لە دوو دەیەی دوایدا کە کۆمپیوتەر و سەتەلایت و ئینترنێت کە سنووری میللی و دەوڵەتی تێپەڕاندوە و دابەش کردنی ئینسانەکانی کۆمەڵگە لەلایەن پۆست مۆدرێنستەکانەوە بە سەر گروپە مللی و قەومی و دینی دا زیاتر پۆچ و بێ مانا بووە . تا ئەو جێگایەی کە بتوانرێ بووترێت ئەمڕۆ سەربەخۆ لە هەر ڕادەیەک لە گەشە کردنی پیشەسازی و پێشکەوتنە مادی و ئابوریەکانی هەر کۆمەڵگەیەک و پلەی دواکەوتووی و فراوانبوونەوەی، لە شیکردنەوەی کۆتایی دا هەر وەک لە سەرەتادا ووتمان لە جیاوازی ڕەوڕەوەی قۆناغی گەشەی مێژووییەوە سەرچاوە دەگرێ . ئامانج و ئارەزووی زۆرایەتی زۆر و نزیک بە تەواوی کۆمەڵگە ، تێگەیشتنیان لە مافە فەردی و کۆمەڵایەتی ،و رێک هاتنەوەی عمومی خەڵک لەگەڵ ژیانی ئینسانی ، ئازاد و یەکسان و خۆشگوزەران و هاوجووت بوونی لەگەڵ پێشکەوتوو ترین ئاستی فەرهەنگ و شارستانیەتی بەشەری هاوچەرخە .لە هەموو کۆمەڵگە و وڵاتەکاندا جەماوەری خەڵک دەیانەوێ خۆیان بە سەردەمی ئەمڕۆ ، بە سەدەی بیست و یەکەم بگەیەنن .

هیچ گومانێک لەوە نیە کە " فەرهەنگە جیاجیاکان"کە لەلایەن پۆست مۆدرنیستەکانەوە ئیشارەتی پێکراوە ، واتە هەمان باوەڕ و دەمارگیری دینی و ناسێونالستی و قەومی و قەبیلەیی ، بیرو باوەڕی واقعی بەشێک لە خەڵکی سەردەمی ئێمەیە( ئەمەبێجگە لەوەی هەمان ڕادە لە نفوزی ئەم بیر و باوەڕە کۆنە لە نێۆ بەشێ لە خەڵک دا بە یارمەتی دەوڵەت و هێزە سیاسیە کۆنەپەرستەکان ئەم مەیلە فکریە دواکەوتوانەیە لە مۆزەخانەی مێژوو هێنراوەتە دەرەوەو دابێن کراوە )، بەڵام پۆست مۆدرنیستەکان یەکەم قبوڵکردن و سەڵماندنی ئەم بیرو باوەڕانە لەلایەن بەشە دواکەوتووەکانی کۆمەڵگەوە بە هی هەموو کۆمەڵگە دەدەنە قەڵەم دووەم قەناعەتی خەڵک بەم تێڕوانینە دواکەوتوانەیە ئەکەنە دەلیلی بەرحەق بوونی . بە ئیدعای ئەوان بۆ نمونە لە کۆمەڵگە ئیسلامیەکاندا یەکەم ژنان حجاب و بەردەباران و کوتەک کاری و ناموسپەرستی پێاوسالاریان قبوڵ کردوە دووەم ئەم قبوڵ کردنە دەلیلی ڕاستی و دروستی ئەم فەرهەنگە کۆنەپەرست و دژی بەشەریەیە ! گوایە ئەگەر کۆیلەیەک کۆت و زنجیرەکەی قبوڵ بکات کۆیلایەتی موجاز و قبوڵ دەکرێت و پێویستە ئەوانە بهێنرێتە ناو خێزان و فەرهەنگە ئینسانیەکانەوە! ئەگەر بیرمەندەکانی سەردەمی ڕێنیسانس خاون ئەم بیرو بۆچوونە بوونایە ئەوە ئێستا جیهان لە تاریکستانی سەدەکانی ناوەڕاست هێشتا نەهاتبووە دەرەوە .



کارکردی سیاسی پۆست مۆدرینیزم



دابەش کردنی ئینسان و کۆمەڵگەکان لەلایەن پۆست مۆدرێنستەکانەوە بۆ ئیسلامی و غەیرە ئیسلامی و سرب و کروات و عەرەب و یەهودی و چیچان و تورک و کورد و ئەوانی تر لە بنەڕەتدا سیاسی و فەلسەفی و کارکردی سیاسی دیاری کراوی هەیە .دەوڵەتەکان و کەمایەتیە حوکم ڕانەکانی ئەم کۆمەڵگانە لە ڕوانگەی سیاسی و پاراستنی کورسی دەسەڵات و بەرژەوەندیەکانی خۆیانەوە بەم جۆرە بۆچوون _ بە تەواوی بەم دەلیلە کە کۆمەڵگە لە ژێر کۆنترۆڵی ئەواندا داخراو لە ناو خۆیدا مامەڵەی لەگەڵدا دەکەن و دووری دەخەنەوە لە فەرهەنگ و دەسکەوتە پێشڕەو و پێشکەوتووکانی بەشەریەت_ پێویستیان هەیە و پەڕو بالی بۆ دروست دەکەن ( خاتەمی و تێزەکانی لە مەڕ گفت و گۆی شارستانیەتەکانەوە بەیاد دێنینەوە ) .

لە ڕاستیدا لە بەرامبەر مەیل و ئارەزووی جەماوەری خەڵک بۆ پێشکەوتن و بەدەست هینانی زانست و شارستانیەتی ئەمڕۆ ،فرە فەرهەنگی و نسبیتی فەرهەنگی بە فریای حکومەتەکان و کەمایەتیە دەسەڵات دارەکانی دەوڵەتە دواکەوتووکان دەکەوێ .ڕایدەگەیەنن هەموو شتێ نسبیە ، هەر قەوم و قەبیلە دینێک فەرهەنگ و شارستانیەتی خۆی هەیە ،فەرهەنگ و بەها جیهانداگرە ئینسانیەکان وجوودی نیە و .. بەم شێوەیە ڕاگرتنی ئەوزاعێک کە هەیە و دژایەتی لە گەڵ پێشکەوتن وپێشکەوتنخوازی تەبریر و تیوەریزە دەکەن.لە هاوشانی دین و فرقەدروست کردن و دەمارگیری میللی و نەژادی ڕادەوستن و لە بەرامبەر سکۆلاریزم و مۆدێرنیزم و مەدەنیەتدا کە ئارەزوو و نیازی جەماوەری خەڵکی ئەم کۆمەڵگایانەیە ڕادەوەستن . پۆست مۆدرینیزم گومەزێکی تیوریکی یە کە بەرگی جەنگە قەومی _ مللی _ دینیەکانی چنیوە :تیوری "جەنگی شارستانیەتەکان" لە یوغسلافیا ، تیوری سەربەرزکردنەوەی تیرۆریزمی ئیسلامی لە دڵی ئەوروپا ، تیوری لەدەست دەرچوونی ئیسلامی سیاسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفەریقا و هەتا لە دڵی ئەوروپادا، پاساودانی حکومەتە کۆن و سەروو کۆنەپەرستیەکانی وەک جمهوری ئیسلامی لە ئێران و عێراق و لە ئەفغانستانە . تێوریەک کە ئیجازە دەدات بە " لیبراڵ غەربی" تا حیجاب پێ کردنی کچانی منداڵی خێزانە ئیسلامیەکان هەتا لە دەوڵەتەکانی ئەوروپایشدا بە ئازادی خوازی بزانًێ، و هیچ نارەزایەتیەک بە بەشودانی کچانی منداڵ، لە واقعدا تەجاوزی کردنی ئیسلامی پێیان ، پێشان نەدات . کوشتنی ناموس پەرستی بە دەست باوک و براو مێرد لە خێزانە ئیسلامیەکاندا نەبینێت دروست کردنی دادگای دژی ئینسانی و بەتایبەت دژی ژنی ئیسلامی_واتە بەتەواوی یاسایەک کە بەم تاوانانە بەبێ عەیب دادەنێ_ ئیحترام دانان بە فەرهەنگی خەڵکانی تری دابنێت .ئەمەیە کارکردی واقعی و پرتیکی تێزی نسبیتی فەرهەنگی و فرە فەرهەنگی لە مەیدانی سیاسەتی ئەمڕۆی جیهاندا .لە ژێر ڕووپۆشی سوپر لیبراڵی پۆست مۆدرینیزم دا تیوری سوپر کۆنەپەرستی خۆی حەشار داوە .



ڕەخنەی چینایەتی لە پۆست مۆدرێنیزم



شۆڕشی گەورەی فەرەنسە وئەو تێڕوانینە ئاڵ و گۆڕ بەخشانەی کە زەمینەی شۆڕشی فەراهەم کرد بوو لوتکەی پێشکەوتنی فکری و کۆمەڵایەتی بۆرژوازی ، و چینێکی تازە پەیدا بوو کە لە بەرامبەر جیهانی فیوداڵی سەدەکانی ناوەڕاست ڕاپەریبوو، دەژمێررێت . تێڕوانینی تازەی بۆرژوازی شۆڕشگێری ئەو سەردەمەی جیهان، سەبارەت بە فەرد و کۆمەڵگە، هیچ جیاوازی و چەوسانەوەیەکی لە مافی نێوان کەسەکانی کۆمەڵگە _جگە لە جیاوازی چینایەتی_ بەڕەسمی نەدەناسی .بیرمەندانی بۆرژوازی تازە بە دەوری خۆی گەیشتوو کۆمەڵگەی مۆزایەکی پاشایەتی تایەفەکان، و دابەشکرنی کەسەکانی کۆمەڵگە بە ئەشراف و رعایا و ڕوحانیەکان و شێخ و سەرانی قەبیلە و عەشیرەت لە ڕووی تیوەریەوە ڕەخنەیان لێگرت و رەدیان کردەوە و شۆڕشی گەورەی فەرانسە و شۆڕشە جیاجیا کۆمەڵایلاتی و پیشەسازیەکانی لە ئەوروپای سەدەی هەژدەهەم لە ئاستی پراتیکی و کۆمەڵایەتی یەوە ئەم جۆرە کۆمەڵگانەی ڕەخنە لێگرتووە و کوتایەتیەوەو لە جێگای ئەو دا کۆمەڵگەی سکۆلار و مەدەنی پشت بەستوو بە حەقی هاوڵاتیانی یەکسان لە مافدا جێگرتەوە . بەڵام دوای بە دەسەڵات گەیشتنی بورژوازی لە ئەوروپا ئەم ڕەوەندە ڕاوەستا و ئاڵای پێشکەوتنخوازی و پێشکەوتن و شارستانیەتی مرۆڤایەتی کەوتە دەست چینێک کە خۆی بەرهەمی پەیوەندیە نۆیەێەکانی بورژوازی بوو واتە چینی کرێکار و بیرمەندان و ڕابەرانی فکری ئەو . شۆڕشگێڕترین و ئازادیخوازترین بیرمەندانی بۆرژوازی بەکۆێیان گەیاندبوو چینی کرێکار لەوێەوە دەستی پێکرد: واتە بەڕەخنە لە دابەشکردنی کۆمەڵگە بەسەر چینەکاندا و نایەکەسانی چینایەتی . ئەم ڕەخنەیە تەنها بزووتنەوەیەکی فەرهەنگی و تیوەری نەبوو . شۆرشی گەورەی فەرانسە کە بە کۆمۆنەی پاریس درێژەی پێدرا مارکس بە ڕەخنەی قوڵی کۆمەڵگەی سەرمایەداری هەموو کۆمەڵگە چینایەتیەکانی پێش ئەوی دەرک کرد و شارەزایی ئینسانی لە ماف و ئازادیە فەردی و و کۆمەڵایەتی یەکان و مەفهومی ئازادی و رزگاری مرۆڤی چەندان جار قوڵتر و هەمەلایەنە تر کردەوە و لە مێژووی شارستانی و مرۆڤایەتیدا بە خاڵی وەرچەرخان و هەوڵێکی گەورە بەرەو پێش دەژمێررێت .

مارکسیزم ڕاستی جیهانی ئەمڕۆ و مێژووی پرۆسەی گەشەو ئەم جیهانەی بەڕۆشنی و بێ پێچ وپەنا خستە پێش چاوی هەموو کەس . کۆمۆنەی پاریسیان سەرکوت کرد و شۆرشی ئوکتۆبەریان لە ناوەڕۆکی خۆی داماڵی بە شکستیان گەیاند و هەموو جبەخانەی ڕاگەیاندنی خۆیان لە دژی سۆشیالیزم و کۆمۆنیزم بەکار برد بەڵام ڕاستی و دروستی مارکسیزم چەندە هێز و قدرەت بەوان دەدات کە ئێستا لە ڕاپرسیەکانی وەسائیلی ئەندازیارانی ئەفکاری بورژوازی سەردەمی ئێمە ، لە بی بی سی و فیگار و ئەشپیل ، مارکس بە وێنەی خۆشەویسترین بیرمەندی سەردەمی ئێمە و هەموو سەردەمەکان ترپەسەند دەکرێت .

لە کۆمۆنەی پاریسەوە تا ئەمڕۆ لە ئاستی تیوریدا تێگەیشتنی مارکس لە ئینسان و رزگاری ئینسان و یەکسانی و ئازادی و دادخوازی دا، لە ئاستی کۆمەڵایەتی خەباتی چینایەتی چینی کرێکار دا ماتۆڕی بزووتنەوە و پێشکەوتنی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بووە بەرەو پێشەوە.هەر ریفۆرم و ئاڵ و گۆڕێک نەک تەنها لە وەزعیەتی چینی کرێکاردا بەڵکو لە جێگاو رێگای ژنان و منداڵان و هەموو توێژە زەحمەتکێش و ستەمدیدەکانی کۆمەڵگادا بەرهەمی بزووتنەوەی تێوەری و پراتیکی کرێکاری بووە . دەوڵەتی خۆشگوزەران (رفاه)، مافی دەنگدان بۆ هەموو کەس، پێشڕەوی ژنان لە خەباتی بەرحەقی یەکسانی خوازیاندا، دابێن کردنی خزمەتگوزاریە گشتیەکان و بەرپرس بوونی دەوڵەت لە بەرامبەر کۆمەڵگەو هەموو ئەو ئاڵو گۆڕانەی لە چەند دەیەی کۆتایی سەدەی ڕابردوودا بۆ بەرەو باشکردنی وەزعیەتی ژیانی خەڵک لە کۆمەڵگە غەربی و گشت دنیادا شکڵی گرتووە ، هەمووی ڕاستەو خۆ یا ناڕاستەوخۆ بەرهەمی بزووتنەوەی تیوەری و کۆمەڵایەتی چینی کرێکار، و بەرهەمی لەمەیداندا بوونی بزووتنەوەی سیاسی چەپی کۆمەڵگە بووە . بۆرژوازی دەسەڵاتدار لەلایەک ناچار بووە هەنگاو بەهەنگاو لە بەرامبەر ئەم پێشڕەویانەدا پاشەکشە بکات سەری رازیبوونیان بۆ دانەوێنی و لەلایەکی ترەوە بۆ ڕووبە ڕوو بوونەوە لەگەڵ چەپ و "خەتەری سۆشیالیزم" زیاتر و زیاتر پەنا بباتە بەر دین و قەوم پەرستی .ئەم ڕەوەندی پاشەکشەیە لە سەردەمی کۆمۆنەی پاریسەوە دەستی پێ کردوە، بەڵام لە دەیەکانی سەدەی ڕابردوەوە خێرایەکی بێ وینەی بەخۆیەوە گرتووە بەتەواوی کەوتووەتە قوڵایی کۆنەپەرستی سیاسی و کەوتووەتە خوارەوە بۆ ناو دیدگا کانی پێش سەدەکانی ناوەڕاستوە.

تاچەریزم و ریگانیزم و ئەو تێڕوانین و سیاسەتە گشتیانەی کە بە نیو کۆنسەرڤەتیڤ "مەحافەزینی تازە" ناو دەبرێت سەرەتای ئەم هێڕەشە کۆنەپەرستانەیە بۆ سەر دەسکەوتە کۆمەڵایەتی یەکانی چەپ لە دەیەکانی سەدەی بیستەم لە ئەوروپا و هەموو جیهاندا . بە هەڵوەشانەوەی شورەویی _ واتە شکستی ئابوری و سیاسی سەرمایەداری دەوڵەتی لە ژێر ناوی سۆشیالیزمدا_ئەم ڕەوەندی پاشەکشەیە خێرایەکی زیاتری بەخۆیەوە گرتووە هەموو جیهانی سەرمایەداری داگرتووە .لە حقوقی سەندیکایی کرێکارانەوە تا دەگا بە دەوڵەتی خۆشگوزەران لە حقوقی یەکسانی هاوڵاتیانەوە تا دەگا بە یەکسانی ژن و پێاو _ تاچەر لەوباوەڕەدا بوو یەکسانی لەو جۆرە ئیمکانی نیە، ژن یا لە ژێر دەسەڵاتی پیاوە یا بەسەر ئەودا زاڵە_ هەموو ئەمانە بە بەرزکردنەوەی ئاڵای بازاری ئازاد دەرپەڕێندران و نەخوازراو ڕاگەیندران . چەپ و ئارمانگەرایی و ئازادیخوازی و یەکسانی خوازی چەپ کۆنەو ناپەسەند و پەیوەست بەڕابردووەوە درایە قەڵەم ، وەحشیگەری سەرمایەداری لغاو بەرەڵا کراوی بازاری ئازاد پیرۆز و خوازراو و چارهەڵگر خرایە بەردەست .لەم جەنگەدا، دواکەوتووترین ڕەوەندی فکری و عەقیدەیی کە تا ئەو سەردەمە کە حاڵەتی کۆمای ( لەسەرخۆچوون) بەسەر دەبرد خەریک بوو تیا دەچوون گیانێکی تازەیان بەبەردا هاتەوە ، لە پەراوێزەوە کێشرانە ناوەندەوە و بە هەڵکوتان و هێڕش بردن بۆ مەیدانی سیاسەتی جیهانی خۆیان ئامادەکرد . دین و قەومپەرستی و تێڕوانینی دینی- قەومی _ ڕەگەزی دەربارەی ئینسان و ژیانی ئینسانی نەتەنها لە کۆمەڵگە دواکەوتوو و نا پیشەسازیەکاندا بەڵکو لەخودی غەرب دا ڕەواجی پەیدا کرد وگۆڕا بە فەلسەفەی سیاسی زاڵ .

لە ڕوانگەی ئابوریەوە ئەم پاشەکشە سیاسی و فکریە وەڵامی ێپویستی دنیاییە سەرمایەیە و هەتا دوور ترین کۆمەڵگە کانی خستوەتە ژێر رکێفی خۆیەوە .تا کاتێ بازارەکان و وڵاتەکان و کۆمەڵگاکان بۆ داگیرکردن هەبوون ، تا ئەو کاتەی لەو کۆمەڵگەو وڵاتانەدا بەرهەمهێنانی فیوداڵی باڵا دەست بوو ، سەرمایەداری و ئەلگۆ ئابوری و کۆمەلایەتی و فەرهەنگیەکانی ئەتوانرا بە مۆدێلی پێشکەوتن بەرفراوان بوونەوە قبووڵ بکرێن .بەم پێ یە ناردنی پەیوەندی سەرمایەداری و فەرهەنگی سیاسی و کۆمەڵایەتی هاوتای ئەو بۆ ئەم کۆمەڵگانە بە رێگایەکی موعتەبەر و پراتیکی بۆ بورژوازی غەرب دادەنرا .بەڵام لە جیهانێکدا کە ئیتر سەرمایە لە هەموو جێگایەک دەسەڵاتدارە ، بە ناچار ئاڵ و گۆر و گۆڕان لە دەستور کاری بۆرژوازی دەردەچێت و دیفاع کردن لە وەزعی مەوجود و پاراستن و ڕێچکەپێ بەستنی ئەم بارو دۆخە و سود وەرگرتن لە هەموو ئیمکانات و ڕەوەندێکی فکری کۆنەپەرست کە هەیە لەم بوارەدا دەگۆڕێت بە تەوەرەی دکترینی( مەسلەک) سیاسی _ ئابوری سەرمایەی جیهان .

ناواخن و ناوەڕۆکی واقعی نیو کۆنزێرڤەتیڤ لەمە زیاتر شتێکی تر نی یە . تەقەشوفی ئابوری و توندکرنەوەی پشتێنەکان کۆپیەکی جیهانی نیو کۆنزیرڤەتیڤە لە شەرق و غەرب دا .لە غەرب بە مانای لێ سەندنەوەوەی هەموو دەسکەوتەکانی بزووتنەوەی چەپە لە دەیەکانی کۆتایی دا و لە شەرقیش دا بە مانای پشت بەستنە بە دواکەوتوو ترین و عەقیدەو دین و و قەوم و ڕەگەز لە بەرامبەر چەپ و هەر ڕەوەندێکدا کە بەم دەسکەوتانە ئومێدی گرێداوە .ئەمە بنچینەو ناوەڕۆکی نەزمی نۆی جیهانی سەردەمی ئێمەیە .

بانقی جیهانی و سندوقی نێونەتەوەی پارە پارێزەرانی ئابوری ئەم رژێمە کۆنەپەرستەن و فرە فەرهەنگی و نسبیەتی فەرهەنگی رێپێشاندەرانی تیوەری و تیوەری ئەون . ئەگەر ئیتر لە هیچ کۆمەڵگەیکدا بوار بۆ ریفۆرم و گۆریین نەماوەتەوە لە رژێمی فیوداڵی یەوە بۆ سەرمایەداری ، ئەگەر کۆمەڵگە نا غەربیەکان بە فەرهەنگی دواکەوتووی مەوجوودیان_یا بە دەربڕینێکی دروست تر فەرهەنکی چینی باڵا دەستیان _بەتەواوی بە بازاری جیهانیەوە گرێ دراون،وە لە کۆتایشدا ئەگەر لە خودی دەوڵەتە پێشکەوتووە پیشەسازیەکاندا ئاسۆی خۆشگوزەرانی کۆێر بووەتەوە و دەوڵەتی خۆشگوزەران جێی خۆی داوە تەقەشوفی ئابوری ئیتر چی جێگایەک و زەرورەتێک بۆ سەرمەشق کردن و فەرهەنگ و شارستانیەتی غەربی ماوەتەوە؟ چی جێگاو زەرورەتێک بۆ " داسەپاندن" و "ناردنەدەرەوەی" بەها و ئارامانە ئینسانیەکان ماوەتەوە لە کاتێکدا لە خودی غەرب دا پاشەکشەی لێ کرابێ ؟دوای ئەوەی بژی پۆست مۆدرینیزم:لە جیاتی سکۆلاریزم و مۆدرنیزم و شارستانیەت دەبێ پۆست مۆدرینیزم بنێرنە دەرەوە .نەک تەنها مارکس و سۆسیالیزم بەڵکو دەبێ ڤۆڵتێر و ڕۆسۆ و کۆمەڵگەی مەدەنی بخەنە لاوە، پێویستە ئەم دەسکەوتانەی شارستانیەتی مرۆڤایەتی نسبی و غەربی و نەگونجاو بۆ جووت هاتنەوە لە گەڵ فەرهەنگەکانی تر ڕابگەیەنرێ و لە جێگایدا هەرچی لە گەنکاوی مێژوودا ماوەتەوە بە وێنەی مۆزایکی رەنگا و رەنگی "شارستانیەتی مرۆڤایەتی" لە پەنای یەکدا ریز بکرێن و بەڕەسمی بناسرێن .ئەمەیە هۆی بوونی پۆست مۆدرنیزم .پۆست مۆدرینیزم بێجگە لە تیوریزەکردنی داتەپین و دواکەوتوویی بێ ئەوپەڕی بۆرژوازی سەردەمی ئێمە هپچی تر نی یە .

لە بەرامبەر ئەم جیهانەی پاشەکشەی پێکراوە مارکس و ئارمانی سۆشیالیزم و بزووتنەوەی سۆشیالستی بەرزبووەتەوە. ئەمە سەنگەری شارستانیەتی مرۆڤایەتیە لە نەزمی نۆیی سەرمایەدا .ئەمە سەنگەری چینی کرێکارو بزووتنەوەی کۆمۆنیزمی کرێکاری یە .ئەمڕۆ دیفاع لە سکۆلاریزم و جیایی دین لە دەوڵەت و پەروەردە و فێرکردن ، و دیفاع لە مافی یەکسانی هاوڵاتی بوون بۆ هەموو خەڵکی دنیا، بەرز راگرتنی ئالای حقوقی جیهانداگریی ئینسانی ، و ڕوو بە ڕوو بوونەوە لەگەڵ ناسێونالیزم و دین و قەوم پەرستی و هەر "مۆزایکێکی فەرهەنگی" کە پێچەوانەی ئازادی و یەکسانی و خۆشگوزەرانی مرۆڤەکانە، بەتەواوی کەوتووەتە ئەستۆی کۆمۆنیزمی کرێکاری .تەوەرە و بنچینەی ئەم بزووتنەوەیە خەباتەلە پێناو ژێر خستنی چینێک کە بۆ مانەوەی دەسەڵاتی خۆی بە نەفی کردنەوە و ئنکاری کردنی مرۆڤایەتی و پێناسەی مرۆڤایەتی گەیشتووە .

کەمپین لە دژی یاساکانی دادگای شەریعە لە کەنەدا، کە لە سەری ئەو کەمپینەوە هما ئەرجوموند ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی حزبی کۆمۆنیستی کرێکاری ئێران ڕاوەستا بوو ، هەر چۆن خەباتی ئێمە لە دژی حجابی منداڵان و کوشتنی ناموسپەرستی لە وڵاتە ئەسکەندەنافیەکان و حەملە لە دژی حکمی ئیعدام و بەردباران کردن و لە ئاستی جیهانی دا ، یەکێک لە مەیدانەکانی ئەم خەباتە هەمەلایەنەیە بوو .ئەم خەباتە بەبێ مارکس و ڕەخنەی مارکسستی لە جیهانی ئەمڕۆ ، بەبێ ڕەخنەی دەم کوتکەری مەنسور حکمەت لە نەزمی نۆیی جیهان و ئیسلامی سیاسی ، سەرکەوتن بەدەست ناهێنێت و هەتا شکڵیشَ ناگرێت . ئەم سەرکەوتنە جارێکی تر پێشانی دا کە هێزی بزووێنەر و پێشڕەوی دیفاع لە مەدەنیەت و ئینسانیەت لە سەردەمی ئێمەدا بزووتنەوە و سونەتێکی فکری خەباتکارانەیە کە ئەسڵەکەی دەگەڕێتەوە بۆ کۆمۆنەی پاریس و مارکس .ئەم بزووتنەوەیەی ئێمە هەندێک لە لیبراڵ و هەتا هەندێ لە چەپە سنەتیەکانی کەنەدا و ئەوروپای لە خەوی زستانەیان لەسەر نسبیەتی فەرهەنگی وەئاگا هێنا و لەخەو هەڵیانی ساند .نزیک بە سەد گروپێ کەنەدایی و ئەوروپایی بە رەسمی بەم کەمپینەوە پەیوەست بوون و دەیان ڕۆشنفکرو شارەزا حمایەتیان لێ کرد . هێز گەلێک کە بە بێ بوونی بزووتنەوە و خەباتی ئێمە لەسەنگەری نسبیەتی فەرهەنگی ڕادەوەستان و ڕاستەو خۆ یان ناڕاستەو خۆ ڕێگایان بۆ پەلاماری ئیسلامی سیاسی لە کۆمەڵگەی غەربیدا خۆش دەکرد .

چەند رۆژ دوای شکستی دەوڵەتی ئۆنتاریو و سەرکەوتنی حەملەی نێونەتەوەیی لە دژی دادگای شەریعە هەفتەنامەی لیبراڵ چەپی تۆرنتۆ بە ناوی "ا ێ " لە ژمارە 15 سپتامبەردا لە سەر ئەم کێشەیە بە شێوەیەکی ڕۆشن لە ووتارێکدا ئەمەی عەکس کردبووەوە، بە ئیجازەتان بە هێنانەوەی بەشێک لەو ووتارە ئەم بەحسە بگەینمە کۆتایی خۆی.

" کەنەدیەکان بە ڕەنگاو ڕەنگ بوونی فەرهەنگیانەوە شانازی دەکەن . ئێمە هەمیشە بە خۆمان دەڵێین کە دڵسۆزترین میللەتەکانی دنیا و خانەخۆیی فرەفەرهەنگی رەسمی ئێمەین ، سیاسەتێک کە ئیجازە دەدات بە فەرهەنگەکان لە جیاتی بەیەک بوون گەشەو بەرەو پێش بچن و لە جیاتی لەیکدا توانەوە ، بە شکڵێکی مۆزایکی لە پەنای یەکدا ڕابووەستن . لە چەند مانگی ڕابردوودا ئەم تێڕوانینە خودییە لە مامەڵە کردن لەگەڵ دادگای دینی دەربارەی داواکاری حقوقی مەدەنی لە ولایەتی ئۆنتارێو گۆڕا بەیەک پارادێکس" کێشمەکێش" .لە ساڵی 1991 یەهودیەکان و مەسیحیەکان ( هەروەها پەیڕەوانی دینەکانی تریش) ئیجازەی ئەوەیان هەبوو کە لە کارو باری خێزانیدا وەک تەڵاق و بەخێو کردنی منداڵ و تەریکە و میرات و سیستەمی دادگایی کۆمەڵگە پەیڕەوی نەکەن و لە جێگایی ئەم جۆرە کارو بارانەدا بە دادگای دینی بسپێرێت کە بڕیارەکانیان قابیلی جێبەجێ کردن بوو بە هەوی دەڵەتەوە. لە ژێر ناوی مروونە و یەکسانیدا...باوەڕ وابوو کە ئەم مافانە موسڵمانەکانیش بگرێتەوە . ئەوەی بۆ پەیڕەوانی عیسا و موسا باشە بۆ پەیڕەوانی موحەمەدیش باشە. بەم جۆرە نیە؟ ئەمە شێوەیە کەنەدایی یە !

بەو بۆنەیەوە و بەدەلیلی ئەوەی ئەم دەربڕینە بنیانگەرایە لە یاساکانی شەریعە بۆ زۆرایەتی ئەندامانی کۆمەڵگەی کەنەدی بە وێنەی یاسا گەلێک کە بەتوندی رەگەزپەرستانە بوو بە حەقی ژنان بۆیە ڕاچەڵەکێنەر بوو، هاواری نارەزایەتی لە دژی خستنەڕووی دادگای ئیسلامی بەرزبووەوە کە ئەم نارەزایەتیەی لە هەفتەی ڕابردوودا لە بەرامبەر پەرلەمان لە تۆرنتۆ ڕۆژی 11ی ئیلول بە ئەوجی خۆی گەیشت( مەبەست ئاکسێونی کەمپینی نێونەتەوەیی لە دژی دادگای شەریعی یە ) .

وا پێشان دەدرێ لە خەباتەدا دوو مافی پایەیی لە بەرامبەر یەکتردا ڕاوەستاون . مافی پەیڕەوکەرانی دینە جیاجیاکان لە بەرامبەر مافەکانی ژنان ، یاسا دەبێ مامەڵەی یەکسان بەم دوو گروپە بکات . ئەمە پەرەدۆکسێکی هەڵەیە ئێمە بەلارێدا دەبات و لە مەسەلەی ئەسڵی لامان دەدات .

هەر وەک سەرەک وەزیران داڵتۆن میگنتی پێی ڕاگەیاندین لە 11 سپتامبەردا بەو سەرنجامە گەیشتووە ، خاڵی تەوەرەیی ئەم کێشمەکێشە پێویستی بە جیای دین لە دەوڵەت بوو ....مگ گینتی بە هەواڵنێرەکانی ڕاگەیاند" لە ئۆنتاریو یاساکانی شەریعە قبوڵ ناکەین . هیچ جۆری دەوڵەتی دینی قبوڵ ناکەین . هیچ جۆرە دادگایەکی دینی قبوڵ ناکەین. هەموو هاوڵاتیانی ئۆنتارێو یەک یاسا دەیان گرێتەوە ".

بەرێز مەگنتی و ووتار نویس"ا ی" ئەم گەڕانەوەیە بۆ بیرو باوەڕە لیبراڵەکانی سەدەی هەژدەیەم، قەرزداریە بە بزووتنەوەی کۆمۆنیزمی کرێکاری . پارەدۆکسەکانی " دەربڕینێکی ناکۆک" لیبراڵەکانی ئەمڕۆ رنسانس سێ سەد ساڵ پێشتر وەڵامی دابوونەوە .بەڵام وەبیر هێنانەوەی بۆ ڕۆشنفکرانێک کە لە خەوی زمستانەی نسبیەتی فەرهەنگی نوقوم بوون ئەرکێکە کە دەبێ چەپی کرێکاری ئەنجامی بدات . ئێمە ئەرکمانە و تەنها ئێمە دەتوانین بە رنسانسێکی تر لە جیهانی ئەمڕۆدا شکڵ بدەین و ئەم جارە ناوەڕۆک و بنچینەی ئەم رینسانسە ڕەخنەی چینایەتی و سۆشیالستیە لە جیهانی مەوجودی ئەمڕۆ .



ئەم ووتارە لە هەفتەنامەی " ئینتەرناسێوناڵ" فارسی زبان ژمارە 108 وە وەرگێراوە

وەرگێر : سمیر نوری