ڤایرۆسی کرۆناو سەرمایەداری لە جیهان

حەمید تەقوایی

بڵاوبنەوەی نەخۆشی کوشندەی کرۆنا ژیانی کۆمەڵایەتی لە زیاتر لە سەدوحەفتا وڵاتی جیهاندا بەتەواوەتی شێواندوە و لەزۆرێکیاندا بەکردەوەوەستاندوە.کارو وەرزش وهونەرو سەرگەرمی وگەشت وهەموو کۆڕ وکۆبونەوەو چالاکیەکیە بەکۆمەڵەکانی بەکردەوە وەستاوە.خەڵک لەماڵەوە دانیشتون وەهیچ کەس نازانێت کە ئەم بارودۆخە هەتاکەی درێژەی ئەبێت.قەیرانیکی تەندروستی-پزیشکی بەخێرایی گۆڕاوە بە قەیرانی ئابوری وسیاسی-کۆمەڵایەتی  سەرتاسەری دونیایی لەدڵەڕاوکێدا ونکردوە.قسەی ڕۆژ بوەتە قەرەنتینەو لەماڵەوە دانیشەو کۆبونەوە مەکە وتەوقەمەکە وباوەش بەیەکدامەکەن وپێکەوە مەژین وسەفەر مەکەن.هەرچەند لە تەنها وگۆشەگیرترو دورتر لەوانیتر بیت،باشترە!

ئینسانێک کە لەدایک بوی ژیانی کۆمەڵایەتی وکۆبونەوەو هاوژیانی وپێکەوەبونە.ناچار بوە لەپیناو مانەوەی خۆیدا دورکەوێتەوە،لەماڵەوە بمێنێتەوە،خۆپاریزی بکات لە دیدارو بینینەوەی  لەگەڵ دۆست و نزیکەکانی،تەنانەت لەسەر شەقام "دورکەوتنەوەی کۆمەڵایەتی"لەگەڵ ئەوانی تر پەیڕەوبکات.لەوتەیەکدا کۆمەڵگە لەپێناو مانەوەی خۆیدا ئەبێت کۆمەڵگە نەبێت!ئەم ناکۆکیە لەکوێەوە هاتوە؟بەڕواڵەت ڤایرۆسێکی تازەدەرکەوتوی نەناسراوو نەخۆشییەکی کوشندە وپەتایەکی سەخت بەرپرسی ئەم بارودۆخەیە.بەڵام ئەمە تەنها ڕواڵەتی قەزیەکەیە،ڕیشەی مەسەلەکە ئەمە نیە.

ئینسان بونەوەرێکی کۆمەڵایەتیە.نەک تەنها کاروبەرهەم ومانەوەی بەتەنیای، بەڵکو تەنانەت فیسۆلۆجی ئینسان،نەک تەنها شوناسی کۆمەڵایەتی بەڵکو بونی بایۆلۆجی ئینسان،قەرزاری ژیانی کۆمەڵایەتیەتی.ئینسان لە دایک بوی کۆمەڵگەیەو پێویستی بەکۆمەڵگەیە.هێزی ئینسان لە ڕوبەڕوبونەوەی بەڵاو کارەساتە سروشتیەکان،ئاگر کەوتنەوەو لافاو وزەمین لەرزەو کولێراوپەتاو درمەکوشندەکانی تر،هەروەها هەوڵ وچالاکی وژیانی کۆمەڵایەتیەتی،وە کاتێکی ۆەک ئەمڕۆ لەبەرامبەر کارەساتێکی سروشتیدا ناچار دەبێت ژیانی کۆمەڵایەتی بوەستێنێت،وە دڵەڕاوکێی توشدەبێت،دەنگۆ بڵاودەکاتەوە،دەچێتەوە ناوخۆی ولەخۆی دەپرسێت کێشەکەلەکوێدایە؟ئەبێت پایەی دژی کۆمەڵایەتی،وە هەر بەو پێیە دژی ئینسانی،بێت کەوا بۆ مانەوەی خۆمان ناچار بین ژیانی کۆمەڵایەتیمان بوەستێنین.گوایە ئەمە تەنها پەتایەکی کوشندە،بەڵکوهەموو ڕژێمی کۆمەڵایەتی ئیستایە کە نامۆیە بە ئێمەوداپۆشراوە بەڕازونهێنی ئاڵۆز.شتێک کەئەبێت لەهەمان ڕژێمی سیاسی -ئابوری-کۆمەڵایەتی ئێستادا لەگەڵ ژیانی کۆمەڵایەتی ئینسان لەناکۆکیدابێت کە کۆمەڵگە لەبەرامبەر بە بڵاوبونەوەی نەخۆشیەکدا بۆستێنێت.

ڕاستیەکەی ئەوەیە کە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لەگەڵ خۆیدا نەکەوتوەتە ناکۆکی وبەپێی پێناسە ناتوانێت بکەوێتە ناکۆکی.ئەبێت بۆبنەمای کێشەکەلە چینایەتی بونی کۆمەڵگەدا بگەڕێت.ئەوە کۆمەڵگەی ئینسانە یەکسان وئازادەکان نیە کەلەبەرامبەر ڤایرۆسی کرۆنادا کەوتوەتە سەرئەژنۆ،بەڵکو کۆمەڵگەی چینایەتیە.کۆمەڵگەیەک کەلەسەر بنەمای قازانج وکۆکردنەوەی سامانی هەرچی زۆرتری کەمێنەیەکی مفتەخۆری خاوەن سەرمایە ڕیکخراوە.کۆمەڵگەیەکی لەو شێوەیە کەلە بەرامبەر بڵاوبونەوەی نەخۆشیەکی کوشندەدا تێکدەشکێت.ئەوە کۆمەڵگەی ئینسانە یەکسانەکان نیە بەڵکو نیزامی چینایەتیە کەناچار دەبێت خەڵک لەماڵەوە دانیشێنێت هەتا بمێنێتەوە.ئەزمەی کرۆنا قەیرانی نیزامی سەرمایەداریە نەک قەیرانی کۆمەڵگەی ئینسانی.

کۆمەڵگەیەک لەگەڵ بڵاو بونەوەی نەخۆشیەک"غافڵگیر"ئەبێت کە لەسەر بنەمای قازانج هێنان ڕێکخرابێت.نەک لەسەر بنەمای وەڵامدانەوە بە پێویستیەکانی هاوڵاتیان نیزامێک کە تا ئەو جێگایە دەست بۆ تەندروستی ودەرمان دەبات کە قازانجهێنەر بێت بۆی.

ئەڵێن بارودۆخەکە تایبەتە،سەرچاوەو ئیمکاناتی پزیشکی پێویستمان نیە،نەخۆشخانەو پزییشک وپەرستاری پێوستمان نیە.دەمامک ودەستکێش وجیهازی هەناسەدان (جیهازی تنفس)ی دەستکردی کەممان هەیە وهیتر وهیتر.بەڵام ناڵێن کە چەندین ساڵە لە بودجەی خزمەتگوزاریە گشتیەکانیان بردوەو کردویانەتە بودجەی سەربازیەوە،هەموو ساڵێک لەبودجەو بیمە کۆمەڵایەتی وتەندوستی ودەرمانیەکانیان کەمکردوەتەوە،وەدەوڵەمەندەکانیان لەباج بەخشیوە،سک هەڵگوشینی ئابوری وهەژاری وفەلاکەتیان گشتگیر کردوە،هەموشتێکیان سپاردوە بەبازاڕی ئازادو یاسا ئاڵتونیەکانی قازانج هێنانی هەرچی زیاتر.تەندروستی ودەرمانیشیان کردوەتە کاڵاو ئێستا هاوار دەکەن کە ئامادەنین!پارێزگاری ولایەتی نیۆرک دوێنێ ڕاگەیاند کە بەلای زۆروە تا دوهەفتەی تر ئیمکاناتیان سەرچاوەی پزیشکی یان کۆتایی دێت وە گەر چارەسەری دەست وبرد نەبێت ناچارن وەک ئیتاڵیا لەنێوان نەخۆشەکاندا هەڵبژاردن بکەن،ژمارەیەکی دیاریکراو چارەسەر بکەن وئەوانی تر بەمەرگ بسپێرن.لە وڵایەتە یەکگرتوەکان،لەدەوڵەمەندترین وگەورەترین ئابوری جیهان،تەنانەت دەمامک ودەستکێش و جل وبەرگی وپێویستیەکانی نەشتەرگەری زۆر کەم بوەتەوە.ئەڵێن ئەم بارودۆخە پێش بینی کراو نەبوو وە غافڵگیر بوین.بەڵام بالەوە گەڕێین کە لەم چەند دەیەی ڕابردودا پەتایی نەخۆشی هەروەها ئایدزو سارس وئیبۆلا بە ئەندازەی پێویست زەنگی مەترسیان لێداوەو جێگایەکی بۆ غافڵگیر بون نەهێشتبویەوە،پرسیارەکە ئەوەیە کە بۆچی سەرباری گەشەی سەرسوڕهێنەری تەکنەلۆجیا لەشۆڕشی ئەلکترۆنی،شۆڕشی پێشەسازی  چوارهەم،تەنانەت دەوڵەمەندترین وڵاتی دونیا بودجەو ئیمکاناتی پێویستی نیە بۆ بارودۆخی لەناکاو؟هەزاران ملیار دۆلار دەکاتەپرۆژە ئەتۆمیەکان وغەیر ئەتۆمیەکانیان بۆ بارودۆخی جەنگیان کە لەوانەیە ڕوبدات،بەڵام کە دەگاتە سەرەی سەلامەتی هاوڵاتیان ئیمکاناتی تەواویان نیە!تەکنەلۆجیای شەڕو بنەکەکان وبارەگا وکادرە سەربازیەکان نیان سەردەبەنە ئاسمان،بەڵام لێکۆڵینەوەی پزیشکی ونەخۆشخانەکان وژمارەی پزیشکەکان وپەرستارەکان هەموو ساڵێک سنوردارتر و کەمتر ولاوازتر دەبنەوە.

جیهانی سەرمایەداری پێش قەیرانی کرۆناش قەیرانی پزیشکی هەبوو،لەگەڵ کێشەی کەم بونی پزیشک وخەستەخانە ودەرماندا بەرەوڕوبوە،بڵاو بونەوەی ڤایرۆسی کرۆنا تەنها کیشەکەی بەرجەستەترو خێراترکرد.ئایا نابێت لە جێگای کۆپانیاکانی بەرهەمهێنانی چەک و مەخزەنەکانی هەڵگرتنی چەک وبنکەکان وبارەگا سەربازیەکان وتەنانەت لە پەنای ئەوانەدا،نەخۆشخانەکان برەو پێبدات وپێویستی پزیشکی ودەرمانی تایبەت بە بارودۆخی کوتوپڕی وەک ئەمڕۆ پاشەکەوت بکرێت،؟ئایا بۆ نمونە لەئەمریکا خەرجی کەمێک لەوەزیاتر لەودوو هەزار ملیار دۆلارەی بۆ هێرش کردنە سەر عێراق خەرجکرا،بەس نەبوو بۆ ئەوەی کە ڤایرۆسی کرۆنا نەبێتە قەیران؟

نەک تەنها بۆ ئەمریکا بەڵکو بۆ هەموو دەوڵەتەکان ئەو کێشانەی کەناوی دەبەن بە "ئاسایشی نەتەوەیی"،وە لە ڕاستیدا مانای واقیعیەکەی شتێک نیەجگەلە پاراستنی هێزو دەسەڵاتی چینی سەرمایەدار،لەپیش هەموو شتێکەوەیە.تەندروستی ودەرمان وپەروەردەو خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی ولە وشەیەکدا پێویستیەکانی جەماوەری خەڵک لەژێر ڕوناکی پیویستیەکانی قازانج هێنانی سەرمایەکان وبەرژەوەندی وپێداویستیە چینایەتیەکانی لەسەدا یەکە دەسەڵاتدارەکاندا دائەنرێت.ئەزمەی کرۆنا بەڵایەکی سروشتی نیە،بەڵکو بەڵایەکی چینایەتیە.

لەم نێوەدا کۆماری ئیسلامی بارودۆخێکی بەتەواوەتی جیاوازی هەیە.لەئێراندا بەرژەوەندیەکانی چینی سەرمایەدار پێویستی بە چەوسانەوەی توند،بێمافی فراوانی چینی کرێکار وجەماوەری خەڵک،دەسەڵاتی دیکتاتۆری ئاشکراو توندوتیژی سەرکوتگەرەئەم دیکتاتۆریەتە لەم چل ساڵەی دوایدا،لەگەڵ حکومەتێکی ئیسلامی ئەوپەڕی کۆنەپەرست،تاوانبارو هەتا سەر مۆخی ئیسک گەندەڵ نوێنەرایەتی دەکرێت.جیاوازی جمهوری ئیسلامی لەگەڵ دەوڵەتەکانی تردا،تەنانەت لەگەڵ وڵاتانی دراوسێشیدا، لەئەوەدایە کەچەندین ساڵە لەبەرامبەر هیرش وخەباتی خەڵکێکدا کە چەندین جار بەدەنگی بەرز ڕایان گەیاندوە"بڕوخێ کۆماری ئیسلامی "لەگەڵ ئەزمەیەکی هەمەلایەنەدا دەستەوئیخەیە.ئەو حکومەتە بۆ مانەوەی خۆی لەبەرامبەر شەپۆلی ناڕەزایەتی خەڵکیدا دەجەنگێت،وە ئیستراتیجی و ئامانج و ناوەرۆکی سیاسەتەکانی شتێکی تر نیە جگەلەمە.ئەم حکومەتە نەک تەنها هەتا لە قسەشدا بەرپرسیاریەتی وبەڵیننامەی نیە لەبەرامبەر کۆمەڵگەدا بەلکو بەفەرمی وبەئاشکرا خەڵک بەدوژمن ناودەبات وەناوەرۆک وئامانجی هەر سیاسەت وهەڵوێست وهەنگاوێکی جگەلە ڕوبەڕوبونەوە لەگەڵ ئەودوژمنەدا شتێکی ترنیە.ئیستراتیجی کۆماری ئیسلامی دەتوانیت لە دوو وشەدا کورت بکەیتەوە:بکوژەو بمێنەرەوە.

بەریەککەوتنی کۆماری ئیسلامی لەگەڵ قەیرانی کرۆناش لەهەمان ڕاستادایە.کۆماری ئیسلامی تەنها دەوڵەتێکە کەلەدونیاکەنەک ئاماری نەخۆشەکان و قوربانیەکانی کرۆنا ڕاناگەیەنیت،بەڵکو ئەوپزیشک وخەڵکە شەریفەش کە ڕاستیەکان دەڵێن،بەتاوانی هێرش بۆسەر ئاسایشی وڵات دەکەونە ژێر چاودێری.تەنها دەوڵەتێکە کە کۆمەک وهاوکاریە وەرگیراوەکان بۆ ڕوبەڕوبونەوەی کرۆنا ڕەوانەی بازاڕی ڕەش دەکات وەیا دەیخاتە حسابی هێزە تیرۆریستەکان لە لوبنان وعێراق،وە  تەنها دەوڵەتێکە کە بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کرۆنا بە هێرشی بایۆلۆجی بۆسەر پایەکانی ئیسلام ناودەبات وەبۆ ڕوبەڕوبونەوەی ڕێگا بەدوعاکردن ئەدات.خەڵکی ئێران بۆ ڕوبەڕوبونەوە لەگەڵ کرۆنا ئەبێت لەگەڵ ئینسانکوژە دەسەڵاتدارەکانیشدا ڕوبەڕوببنەوە..وەهەر ئێستا ئەم ڕوبەڕوبونەوەیە دەستی پێکردوە.

بگەڕینەوە بۆسەرەتایی باسەکە.پرسیارەکە ئەوەبووکە بۆچی بۆ پارێزگاری لەکۆمەڵگە ئەبێت کۆمەڵگە دابخەیت؟ئەم ناکۆکیە لەکوێوە هاتوە؟ئێستا ئەبێت وەڵامی ئەو ناکۆکیە ڕون بێت.بۆ ڕوبەڕوبونەوە لەگەڵ ئەزمەی کرۆناو ئەزمەو کارەساتی سروشتی تری لەم شێوەیە،ئەوە نەک کۆمەڵگەی ئینسانی،بەڵکو ئەوە کۆمەڵگەی چینایەتیەکە لەناودەبرێت.لە سیستەمێکداکەلەگەڵ ئەزمەیەک کە جێگەی پێشبینیە کەکۆنترۆل دەکرێت غافڵگیردەبێت،جگەلەماڵەوە دانیشاندن و لەکارخستنی کۆمەڵگەو چالاکیە کۆمەڵایەتیەکان چارەیەکی تریان نیە.ئەوبارودۆخەئەمڕۆ دروست بوە ئەوە تەنها ڕێگەی مانەوەیەلەبەرامبەر تارمایی مەرگێکە کە بەسەر دونیاوە لەهاتوچۆدایە.ئەمە تەنها ڕێگەی ڕوبەڕوبونەوەیە لەگەڵ نەخۆشی کوشندەی کرۆنا لەبارودۆخی ئێستای دونیادا.بەڵام ئەم بارودۆخەلەبناغەوە و لەبنەمادا دەتوانرا شتێکیتر بێت.مرۆڤایەتی گرفتار لە نیزامی سەرمایە دەیتوانی لە کۆمەڵگەیەکدا بژیت کە میحوەرو بنەما وفەلسەفەو ئیستراتیجی سیاسی وئابوریەکەی دابینکەری پێویستی هەموو ئینسانەکان بێت.کۆمەڵگەیەکی ئاوەها هەرگیز بەبڵاوبونەوەی ڤایرۆسێک توشی قەیران نابێت،هەتا ناچار بێت بۆ مانەوەی خۆی پەنابەرێت بۆ خەڵوەتی ماڵەکان.

قەیرانی کرۆنا قەیرانی ئابوری سیاسی کۆمەڵایەتی بە پلە قوڵتر بەشوێنخۆیدا ئەهێنێت.ئەوقەیرانانەی کەنەک تەنها نیزامی ئابوری بەڵکو بیرکردنەوەو باوەڕو فەلسەفەی سیاسی ومەنتیق و دونیا بینی جیهانی سەرمایەداری بەقوڵی لەژێر پرسیاردانابوو.هەربەوشێوەی کەلەقەیرانی ئابوری  ٢٠٠٨تەنانەت ڕاگەیاندنەکانی بۆرژوازی دانیان پێدانا کە حەق لای مارکس بوو،لەماوەی قەیرانی ئێستاشدا جارێکیتر بیروباوەڕی گشتی جیهان سەرنجیان چوە لای مارکس وسۆسیالیزمی جۆری مارکس.جارێکی تر ئاشکرا بوو کە تەنها نیزامێکی سۆسیالیستی.نیزامێک کەلەسەر بنەمای دابینکردنی پێویستیەکانی هەموو هاوڵاتیان ڕیکبخرێت،دەتوانێت ئەو جۆرە قەیرانانە بۆ هەمیشە چارەسەر بکات.ئەبێت هەوڵبدەی وە 'ئومێدەواربیت کە لە دونیای دوای کرۆنا سۆسیالیزمی مارکس،سۆسیالیزمیک کە بنەماکەی ئینسان وئینسانیەتە،سەربەرزکاتەوەو ببێتە بزوتنەوەیەکی کاریگەر.

تائەوجێگەی پەیوەندی بە کۆمەلگەی ئێرانەوە دەبێت،نابێت لەبیری کەی کەلەڕوانگەی خەبات وناڕەزایەتیەجەماوەریەکانیشەوە کۆمەڵگە لەژێر دەسەڵاتی جمهوری ئیسلامیدا بارودۆخێکی تایبەتی هەیە.قەیرانی کرۆنا لە ئێران لە ناو ودڵی ڕاپەڕینێ جەماوەریدا بۆ هێنانەخوارەوەی حکومەتی جەلادانی دەسەڵات پێکهات.بزوتنەوەی سەرگونی خوازانەیەک کەلە قەیرانی کرۆنادا دوبارەو بەهێزتر وپەرەگرتوتر لە هەمیشە سەری بەرزدەکاتەوەو هەتا ڕوخاندنی حکومەتی تاوان وبێ ئابڕویی وژێرەوژورکردنی نیزامی دژی ئینسانی سەرمایەداری لە ئێران بەرەوپێشەوە دەڕوات.شۆڕشی سەرکەوتو لەئێران دەتوانێت سەرەتای دەستپێکی لەبەریەک هەڵوەشانی نیزامی سەرمایەداری بێت لەسەرتاسەری دونیادا.

٢٠\٣\٢٠٢٠

وەرگێڕانی کاوە عومەر

٢٣\٣\٢٠٢٠