ئایا لە ئێراندا کۆماری سۆسیالیستی مومکینە؟
حەمید تەقوایی
وەرگێڕانی لەفارسیەوە:کاوە عومەر
لەسەر بنەمای چاوپێکەوتن لەگەڵ کەناڵی نوێ کۆکراوەتەوە.
خەلیل کەیوان: جۆری حکوومەتی داهاتوو و بەدیلێکی گونجاوی دوای کۆماری ئیسلامی ماوەیەکی زۆرە تاوتوێ کراوە، چەپ و ڕاست هەریەکەیان بەدیل و پێکهاتە سیاسییەکانی خۆیان بە خواستراو و گونجاو و مومکین دەزانن. با بزانین پێگەی چەپ و ڕاست و بەدیلە سیاسیەکان لە کۆمەڵگادا چۆنە و چانسی سەرکەوتنی هەریەکەیان چۆنە. با ئەم پرسیارە لەگەڵ حەمید تەقوایی بخەینەڕوو.
حەمید تەقوایی: لە ساڵانی پاش هەرەسهێنانی یەکێتی سۆڤیەت لە کۆتایی نەوەدەکاندا ڕووبەڕووی هات وهاواری کۆتایی مێژوو و شکستی سۆسیالیزم و کۆتایی کۆمۆنیزم بووینەوە. بەڵام ئەوە لە چەند ساڵێک زیاتری نەخایاند تا ئەو هەراوزەنایە کەم بووەوە و دیسان هێزە چەپ و کۆمۆنیستەکان لە وڵاتە جۆربەجۆرەکان، لە ئەمریکاوە تا ئەوروپا، بوونە یاریزانی گرنگ لە سیاسەتی ئەو وڵاتانەدا. چۆن هەڵدەسەنگێنی دۆخی نێودەوڵەتی چەپ و ڕاستی ئەمڕۆ، دوای سی ساڵ لە ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت؟
حەمید تەقوایی: وەک ئاماژەتان پێدا ئەم هات وهاوارە لە چەند ساڵێک زیاتری نەخایاند و لەم دەیان ساڵەی دوای ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت شتگەلێک لە جیهاندا ڕوویان دا کە بە تەواوی ئەو پێشبینی و هەڵسەنگاندنانەی ئێمە بۆ گەڕانەوەی چەپ و کۆمۆنیزمی ڕاستەقینە، کەهەر لە هەمان کاتی بارودۆخی دوای یەکێتی سۆڤیەتدا هەمان بوو پەسەندو. پشتڕاست کردەوە .
لە لایەکەوە تیئۆرێکی گرنگ کە حکومەت و بیرمەندانی ئۆردوگای ڕۆژئاوا لەو سەردەمەدا خرایەڕوو، ئەوە بوو کە ململانێی چینایەتی کۆتایی هاتووە. بەڕێز فۆکویاما ئەم تێزەی هەبوو. باسی کۆتایی مێژووی کرد و پێی وابوو لەمەودوا جیهان دەبێتەبەهەشت و لە هەموو شوێنێک ئاشتی و ئارامی و پێکەوەژیان دەبێت. وا دیارە ڕەگ و ڕیشەی هەموو کێشەکانی جیهان بوونی یەکێتی سۆڤیەت بێت و دوای ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت و گەمارۆی هەموو کێشەکان چارەسەر دەبن. بەڵام هەر زوو ئەوە ڕوون بووەوە کە نەک هەر ئاشتی و ئارامی لە ئارادا نییە، بەڵکو جیهانی دوای جەنگی سارد بە خێرایی کەوتۆتە ناو بۆگەناوێکەوە کە تەنانەت بە خەیاڵیشدا نەدەکرا. لە هەمان کاتدا لەگەڵ ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت، حکومەتی ئەمریکا هێرشی کردە سەر عێراق. ئەم شەڕە کە بە جەنگی کەنداو ناسرا، سەرەتای کارەساتێک بوو لە ناوچەکەدا، کە تا ئێستاش ئەنجام و کاریگەرییەکانی دەبینن. لە هەمان کاتدا شەڕی دراوسێیەتی لە یوگسلاڤیا ڕوویدا و ناڕەزایی خەڵکی ئازادیخوازی جیهانی وروژاند. دوابەدوای ئەو رووداوانە بینیمان لە دوو ئاستدا، یەکێکیان لە ئاستی تیۆری و حزب و مەیلی سیاسیدا، ئەوی دیکەیان لە ئاستی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان و ململانێی مەیدانی و شەقامدا، جیهان زیاتر و زیاتر چەپ و رادیکاڵ بوو. لە ڕیفراندۆمێکدا کە لە ساڵی٢٠٠٠ لە ئەوروپا بەڕێوەچوو، مارکس وەک بەناوبانگترین پیاوی هەزارە هەڵبژێردرا. لە کاتی قەیران یان داڕمانی ئابووری ساڵی ٢٠٠٨ جارێکی دیکە تیۆری مارکس بۆ سەرمایەی خەیاڵی ناسێندرا و دۆزرایەوە و لەلایەن خوێنەرەوە پێشوازی لێکرا. لە ساڵانی ١ ٢٠٠و ٢٠٠٢ بزووتنەوەیەکی گەورەی دژە جەنگمان هەبوو کە ناڕەزایەتیمان دەربڕی بەرامبەر بە لەشکرکێشی ئەفغانستان و عێراق. پاشان بزووتنەوەی دەستبەسەرداگرتنی ناسراو بە ((occupy Wall Street هەبوو، کە لە مەیدان و لەسەر شەقامەکان لە زۆرێک لە وڵاتانی رۆژئاوا بە دروشمی زۆر رادیکاڵەوە، لەنێویاندا دروشمی ٩٩٪ بەرامبەر ١٪، کەش و هەوای سیاسی بەتەواوی لە بەرژەوەندی چەپ گۆڕی. لە هەمان کاتدا شاهیدی شۆڕشەکانی ناوبراو بە بەهاری عەرەبی بووین، کە بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئەنجامەکانی چی بوون و سەرکەوتوو نەبوون یان سەرکەوتوو نەبوون، ئاماژە بوون بە وەرچەرخان بۆ لای چەپی ناڕەزایەتی و مەیل و ئایدیا سیاسییەکان لە سەرانسەری جیهاندا. دەمەوێت بڵێم ئەو خەباتە چینایەتیەی کە زانایانی سەرمایەداری کۆتایی پێهاتنیان ڕادەگەیاند، لە خودی خۆرئاوا و لە ئەوروپا و ئەمریکا و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەسەر ئاستێکی گەورەترو فراوانتر بوو، و نیشانی دا کە جیهان خەریکە زیاتر و... زیاتر بەرەو ڕووبەڕوو بونەوەی 99% لەگەڵ لەسەدا ١٪ سەرمایەدارەکان و حکومەتەکانیان دەڕوات.
لە ئاستی حیزب و هێزدا بینیمان کە پارتە چەپەکان لە یۆنان و لە ئیسپانیا و بەریتانیا و فەرەنسا و ئەمریکا و لەم دواییانەشدا لە شیلی جەماوەری بوون. لە ئەمریکا کە بە شێوەیەکی نەریتی چەپ و سۆسیالیزم تابۆ بوون و هەرکەسێک تەنانەت خۆی بە سۆسیالیزمەوە گرێ بدات، دەنگی خۆی لەدەست دەدا و لە سیاسەتدا گۆشەگیر و پەراوێز دەخرێت، بە پێچەوانەی کەسێکی وەک بێرنی ساندەرز کە بە ڕوونی لە هەڵبژاردنەکەدا ڕایگەیاندبوو کە سۆسیالیستە. بوو بە بەناوبانگترین کەسایەتی سیاسی ئەمریکا. بەدەر لەوەی کە ئەو سۆسیالیزمەی کە دەڵێن چەندە واقیعی یان رادیکاڵە، گرنگە لە سەردەمی ماکارتی لە ئەمریکاوە تەنانەت ناونانی سۆشیالیزم گوناهێکی گەورە و تابۆ بوو، تەنانەت هیچ سیاسەتمەدارێک نەیدەتوانی بە خۆی ناوی سۆشیالیزم ناوببات. لە کۆمەڵگایەکی وادا سیاسەتمەدار خۆی وەک سۆسیالیست دەناسێنێت و زۆرترین جەماوەریش بەدەست دەهێنێت. یان پارتێکی وەک پۆدیمۆس لە ئیسپانیا گەشەدەکات. یان ئه‌مڕۆ له هه‌ڵبژاردنه‌كانی فه‌ڕه‌نسادا ئه‌و حزب و چه‌پی رادیكاڵەی كه پێیان ده‌وترێت فه‌ڕه‌نسای نه‌دۆڕاو، له خولی یه‌كه‌مدا ده‌نگێكی تاڕاده‌یه‌ك به‌رز بەدەست ئەهێنن و به جیاوازیەکی كه‌م له سێیه‌م ده‌بن. بێگومان ڕاستڕەوی توندڕەویش چالاک بووە و بەرەو لوتکەی شاندی ترەمپ لە ئەمریکا یان پارتی لۆپێن لە فەرەنسا بەرز بووەتەوە، بەڵام ئەمە نەرمی کۆمەڵگاکانە لە کاتی قەیرانی ئابووریدا. ئەوەی بە ناباو دادەنرا یان حساب دەکرا، بە تایبەت لە سەردەمی دوای سۆڤیەتدا، سەرهەڵدانی چەپەکانە لەم دۆخەدا.
هەموو ئەم ڕەوتانە نیشانەی هەڵگەڕانەوە و ناڕازیبوونی قوڵی خەڵکی ئەم وڵاتانەن لە دۆخی ئێستا و بێناوبانگکردنی تەواوەتی بیرۆکە و بەڵێنەکانی نەزمی نوێی دوای سۆڤیەت. هەموو ئەمانە ئەوە دەردەخەن کە ڕەوتی جیهان لە سی و یەک ساڵی دوای ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت گۆڕاوە بۆ ئایدیا و ئامانجی چەپ، چ لە مەیدان و چ لەسەر شەقام و چ لەسەر ئاستی حیزب و کەسایەتی ، بە تایبەت لە نێو نەوەی گەنجدا.. هەوادارانی زیاتر بدۆزەرەوە.
خەلیل کەیوان: با دۆخی نێودەوڵەتی چەپ و ڕاست بەجێبهێڵین و مامەڵە لەگەڵ دۆخی ئێراندا بکەین. پێگەی چەپ و ڕاست لە ئێران چییە؟ زۆربەی هێزە ڕاستڕەوەکان و میدیاکانیان ئەو باوەڕە لە کۆمەڵگادا پەمپ دەکەن کە دەستوورێکی پاشایەتی باشترین شانسی هەیە بۆ ئەوەی ببێتە بەدیلێک بۆ کۆماری ئیسلامی. لەم دواییانەدا ڕەنگە ئاگاداربن کە ڕاپرسییەک کە لەلایەن دامەزراوەیەکی ڕاستڕەوەوە ئەنجامدراوە دەریدەخات کە سیستەمی دەستووری پاشایەتی زۆر لە پێش بەدیلەکانی دیکەوەیە، کە تێیدا بەدیلی سۆسیالیستی تەنیا لەسەدا دوو لایەنگری هەیە. بیرۆکەی تۆ چیە لەم بارەیەوە؟
حەمید تەقوایی: سەرەتا تا ئەو شوێنەی کە پێی دەوترێت ڕاپرسی، دەبێ بڵێم کە ئەمە لە ڕاستیدا بەشێکە لە پڕوپاگەندەی ڕاستڕەو و میدیاکان کە دەیانەوێت بەدیلی ڕاستڕەو لە ئێراندا بنیات بنێن و پێشی بخەن. لەم ڕاپرسییەدا ڕوون نییە کە پرسیارەکە لە کێ کراوە، خودی پرسیارەکان چۆن دانراون، ئەنجامە ئامارییەکان یان حیساباتییەکانی ئەم ڕاپرسییە چۆن ئەنجامدراون و هتد. هیچ کام لەمانە نازانرێت. ڕاپرسییەکی ڕاستەقینە کاتێک ڕوودەدات کە سێ مانگ مۆڵەت بدەیت بە کۆمەڵگا بۆ ئەوەی ڕێگە بە هەموو پارتەکان بدات بە حزبی کۆمۆنیستی کرێکاری و حیزبە چەپەکانی تر تا ئازادانە قسە بکەن و قسەی خۆیان هەبێت، دواتر بەدوای ڕای خەڵکدا بگەڕێن. ئەنجامی راپرسییەکی لەو جۆرە راستەقینە و جێی متمانە دەبێت.
ئەگەر تەنیا گرنگی بە میدیای راستڕەو بدەیت، میدیای فارسی زمان، کە زۆربەیان دەیانەوێت پاشایەتییەکان بخەنەگەڕ و بەرەوپێشی ببەن یان تێکەڵەیەک لەمانە تا دوێنێ و ئەمڕۆ، بە شێوەیەکی سروشتی دەگەیتە هەمان ئەنجام کە بانگەشەی بۆ دەکەن. بەڵام ئەم فەزایە ڕاستەقینە نییە. بۆ زانینی کەش و هەوای راستەقینە، پێویستە مرۆڤ شەڕ و ناڕەزایی دەرببڕێت لە بزووتنەوەکانی ناو خودی ئێران، لە شەقامەکان، لە ناڕەزایەتی مامۆستایان، کرێکاران، خانەنشینان، لاوان، ژنان، ناڕەزایەتی دژە ئایین، تەنانەت لە ئاهەنگی نەورۆز و چوارشەممەی سووری، لە ٨ی ئازار، ١ی ئایار، و هاوشێوەکانیان لەبەرچاو بگرن. ئەمانە پێوەرە ڕاستەقینەکانن. کاتێک سەیری ئەم ڕاستیانە دەکەیت، کاریگەرییەکی ئەوتۆ لەو ئیدیعایانە و ئەو لێدوانانەی ڕاستڕەو نابینیت. داواکاری و دروشمی خەڵک هەمووی چەپی و ڕادیکاڵە. یەکسانی کە تایبەتمەندییەکی گرنگی چەپ و کۆمۆنیست و سۆسیالیستەکانە، لە کۆمەڵگادا وەک دروشمی شەقام هاوار دەکرێت. موچەی خەیاڵی(حقوقهای نجومی) و نەهامەتی گشتی دروشمی بەردەوامی خەڵکە، بژێوی ژیان بێبەشنەکراوی مافی ئێمەیە دروشمی خەلکە. ڕاپەڕینێکی جەماوەری نەک هەر لەدژی هەژاری بەڵکوو لەدژی دابەشکاری چینایەتی و بۆشایی نێوان هەژاری و سامان و دژی گەندەڵی و تاڵانی حکومەت، ڕووبەڕووبوونەوەی چالاکانەی بزووتنەوەی کرێکاری لەگەڵ سیاسەتگەلێک لەسەر بنەمای خۆپارێزی ئابووری، پلانی بەڕێوەبردنی شورایی و شوراکان کە کرێکارانی هەفت تەپە خستویانەتە سەر مێز داواکارییەکانی وەک خوێندنی بێبەرامبەر و فێربونی بێبەرامبەر، کە لە کۆبوونەوە بەردەوامەکانی شەقام و ناڕەزایەتی مامۆستایان و خانەنشیناندا دەوروژێنرێن، ئەو دۆخە دژە ئایینییەی کە ژنان لە پێشەوەین یەکێکە لە گرینگترین ڕاستییەکانی... هەلومەرجی سیاسی و ودۆخی ئێران. ئەم ڕاستیانە ڕەنگدانەوەی پێکهاتە و لایەنە جۆراوجۆرەکانی سیاسەتی کۆمۆنیستی، لەوانە سیاسەتەکانی حیزبی کۆمۆنیستی کرێکاری ئێران لەسەر ئاستی کۆمەڵگە و لە خەباتەکانی شەقامدا.
کەواتە کاتێک سەیری کۆمەڵگەی ڕاستەقینە دەکەیت، کاتێک سەیری شەقامەکان دەکەیت، دەبینیت چۆن چەپ هێزێکی کۆمەڵایەتی فراوانە، چۆن ئامانجەکانی چەپ بوونەتە ئاڵای خەباتەکانی خەڵک. ئەم ڕاستییە هێندە ئاشکرا و حاشا هەڵنەگرە تەنانەت ڕێبەری پاشایەتیش دەڵێت داهاتووی ئێران سۆسیالیستی دەبێت. تاجی خۆی دادەنێت و دەڵێ کە دەسەڵاتی پاشایەتی دژی مافی مرۆڤە و دواڕۆژی ئێران تا بیست ساڵ دوای کۆماری ئیسلامی سۆسیالیستی دەبێت. بە پێچەوانەی ئەوەی کە ڕاست ئەم پڕوپاگەندەیە لە میدیاکاندا دروست دەکات.
دوا خاڵ ئەوەیە کە باسی پاشایەتی خوازو دەستوورخوازەکانت کرد. ئەمانە پایە سەرەکییەکانی تەواوی ئۆپۆزسیۆنە ڕاستڕەوەکانن، تەنانەت کۆمارییەکان و ملیۆنان کەس کڵاویان بۆ "شازادە" لەسەر کردووە. بەڵام کاتێک کاندیدی شاهانە دەست لەکارکێشانەوەی خۆی ڕاگەیاند و وتی کە دەسەڵاتی پاشایەتی لە ململانێدایە لەگەڵ مافی مرۆڤ، فەرشەکە لە ژێر پێی هەموو ئەو هێزانە ڕاکێشرا. ناکرێ پاشایەتی بیت، بەڵام کاندید نەبیت بۆ دەسەڵاتی پاشایەتی! بە بڕوای من هەموو ئۆپۆزیسیۆنی پاشایەتی و هێزەکانی دەوروبەری گەیشتوونەتە بنبەست و ئاسۆی سیاسی خۆیان لە دەست داوە. ئەمەش نیشانەیەکی دیکەی دەسەڵاتی کۆمەڵایەتی چەپ و ئامانجی سۆسیالیزمە لە کۆمەڵگای ئێراندا.
خەلیل کەیوان: هێزی دیکەش هەن، ڕێکخراو و لایەن هەن کە باس لە بەدیلەکانی دیکە دەکەن، وەک کۆماری پەرلەمانی، کۆماری فیدراڵ و تەنانەت کۆماری ئیسلامیی دیموکراتی. چ شانسێکیان بۆ داهاتووی ئێران لە دوای کۆماری ئیسلامی هەیە؟
حەمید تەقوایی: باشە كۆماری دێموكراتی ئیسلامی كە بە بڕوای من گاڵتەیەكی بێ تامە. دڵنیابن هیچ حکومەتێک لەو کۆمەڵگایەدا ناتوانێت تەنانەت ئەگەرسەد کیلۆمەتریش لە ئیسلام دابڕێت و جێگەیەکی هەبێت لە ئایندەی ئێراندا. کۆمەڵگە لەگەڵ ئیسلامدا خۆی یەکلایی کردوەتەوە، چ لە حکومەتدا چ وەک بیروباوەڕێک. ئاتەئیزم، نەک هەر بێباوەڕی بەڵکو دژی خودایش، ئێستا ڕەوتێکی بەربڵاوە لە کۆمەڵگادا و لە جوڵەی ڕواژەنی مرۆڤەکاندا دەیبینیت، لە بەخشینەوەی ئەو نوقڵ ونەباتەی لەسەر شەقامەکان و لە فەزای ئەلیکترۆنیدا دەیبینیت کە بەسەر ئیسلام و مەلاکان؛ چ جای ئیسلام لە حکومی و ئیسلامی سیاسیدا کە ٩٩٪ی کۆمەڵگا ڕقی لێیەتی. بۆیە پێم وایە هەر ئەلتەرناتیڤێک بیەوێت بە جۆرێک لە جۆرەکان لەگەڵ ئیسلامدا ڕێک بکەوێت و ئیسلام بخاتە ڕوانگەی خۆیەوە، بە هیچ شێوەیەک چانسی لە داهاتووی ئێراندا نییە.
بۆ پلانە بەدیلەکانی تر، وەک دیموکراسی پەرلەمانی یان فیدرالیزم و هتد، باسێک لەسەر ئەو وێنە و تێڕوانینە هەیە کە بۆ ئەم جۆرە حکومەتە دەخرێتەڕوو. ئەوان ئەو بڕوایە دەدەن کە گوایە ئێرانیش دەتوانێت دیموکراسییەکی پەرلەمانی و پەرلەمانی هاوشێوەی فەرەنسا یان بەریتانیای هەبێت و سەرمایەداریش دەتوانێت قازانجی هەبێت؛ دەتوانێت سیستەمێکی سیاسی وەک کۆماری فیدراڵی ئەڵمانیا یان فیدراڵی لە کەنەدا یان سویسرا هەبێت.شتی لەو جۆرە مومکین نیە.نەک هەر تەنها لەڕووی لێکدانەوەو بۆچونەوە دەتوانرێت نیشان بدرێت کە سەرمایەداری لە ئێران ناتوانێت ببێتە لیبریاڵی،بەڵکو لەڕووی ئەزمونی مێژوویشەوە هەر دەربڕی ئەوەیە.دوای شۆڕشی دەستورخوازەکان ئێمە دیکتاتۆر،دوای دیکتاتۆریمان هەبووە.واتە لە سەردەمانێکدا کە سەرمایەداری ڕوو لە گەشەو فراوان بووەنەوە بووە وچاکسازی زەوی کە ئیتر پاشماوەکانی فیئودالیزم لەناو چووە،ڕژێمی دیکتاتۆری وسەرکوتگەر گۆڕانی بەسەردا نەهاتووە دیکتاتۆری قاجار شوێنی خۆی
بەخشیوە بە پەهلەوی و دیکتاتۆری ئیسلامی لەگەڵ ئیختیاری. په رله مان له سه رده می ده ستووردا پێكهێنرا، به ڵام به ته واوی فۆرماڵی و كون و بێمانا بوو. چ جۆرە ئیسلامێک و چ جۆرە ئیمپراتۆرییەکە. هەر بۆیە پێم وایە ئەو بیرۆکەیەی کە پێدەچێت لە ئێراندا سیستەمێکی پەرلەمانی هاوشێوەی لیبرالیزمی فەرەنسا، یان بەریتانیا و ئەمریکا هەبێت، شتێکی بێمانایە.
من لە روانگەی بابەتی و ئابوورییەوە تەنیا ئاماژە بەوە دەكەم كە بۆ ئەوەی سەرمایەداری لە ئێران بتوانێت ركابەری لەگەڵ سەرمایەكانی تری بازاڕی جیهانیدا بكات، دەبێ پشتوێنەکە لەگەردنی كرێكار راتوند بکات. ناتوانێت هەمان ئەو ئازادییانە بدات بە کرێکاری ئێرانی کە بۆ نموونە کرێکارێکی فەرەنسی هەیەتی و ئەو دەتوانێت کێبڕکێ لەگەڵ سەرمایەی فەرەنسا بکات. دەبێت توندترین فشار بخاتە سەر کرێکارەکە. دەبێت ڕێگری لە پێکهێنانی تەنانەت یەکێتییەکان بکات - شتێک کە تا ئێستا هەم لە سیستەمی پاشایەتی و هەم لە سیستەمی ئیسلامیدا کردوویەتی. ئەمە پەیوەندی بە نیازەوە نییە بەڵکو پێویستیی کارکردنی سەرمایەیە لە ئێراندا. هەر بۆیە ئێمە لە دوای دیکتاتۆریەت دیکتاتۆریەتمان هەبووە. بۆیە دەبێ بگوترێ كۆمارە پارلمانییەكان یان لیبرالیزمی وەك رژێمەكانی رۆژئاوا و هتد ئایندەیان لە ئێراندا نییە، بێماناین و بەخێرایی جۆرێكی تری دیكتاتۆری لێ دەكەوێتەوە. تاکە ڕێگە هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندییە سەرمایەداریەکانە، سیستەمی کۆیلایەتی کرێ. بە تایبەت لەم قۆناغەدا کە هەموو جیهان لە ژێر ئەڵقەی سیاسەتی سک هەڵگوشینی ئابووریدایە، دڵنیابن هەر جۆرە پاراستنی سەرمایە لەو کۆمەڵگایەدا دەبێتە هۆی جێبەجێکردنی خۆپارێزی ئابووری سەدان جار توندتر لە وڵاتانی ڕۆژئاوا لە ئێران و ئەمەش پێویستی بە جێبەجێکردنی سک هەڵگوشینی ئابووری دەبێت سەرکوت و دیکتاتۆریەتێكی ڕووتە. بۆ ڕزگاربوون لە دیکتاتۆری، دەبێ لە سەرمایەداری ڕزگارمان بێت.
خەلیل کەیوان: تایبەتمەندییەکانی کۆماری سۆسیالیستی خوازراوتان چین و چۆن جیاوازییەکەی لەگەڵ سۆسیالیزمی شێوازی سۆڤیەت یان چین و سیستەمەکانی دیکەی ئیدیعای سۆسیالیزم ڕوون دەکەنەوە؟
حەمید تەقوایی: ئەو سیستمانەی تا ئێستا بەناوی سۆسیالیزم یان کۆمۆنیزمەوە خۆیان ناساندووە، هیچ پەیوەندییەکیان بە ئامانج و ئایدیاڵە کۆمۆنیست و سۆسیالیستیەکانەوە نییە وەک لە مانیفێستی کۆمۆنیستدا هاتووە. ئەگەر سەیری مێژووی ئەم جۆرە سیستمانە بکەیت، بۆت دەردەکەوێت کە زۆرجار دەرئەنجامی ئەو شۆڕشانە بوون کە ئامانجیان سەربەخۆیی بوو لە دژی ئیمپریالیزم و دژی زلهێزە کۆلۆنیالیەکان، هەروەها بۆ پیشەسازیکردن و زاڵبوون بەسەر دواکەوتوویی فیوداڵیدا. شۆڕشەکانی چین و ڤێتنام و کوبا ئەو جۆرە شۆڕشانە بوون. ئەم شۆڕشانە لەژێر ناوی کۆمۆنیزمدا ئەنجام دەدرا چونکە لەو قۆناغەدا دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەر کۆمۆنیزم لەلایەن جەماوەرەوە قبوڵکرا و جەماوەری بوو. تەنانەت لە خودی شۆڕشی ئۆکتۆبەردا مەیلێکی چەپی دژە تزاری و پیشەسازی هەبوو کە دواجار بەسەر حکومەتی سۆڤیەتدا زاڵ بوو و شۆڕشی ئۆکتۆبەری شکستی هێنا. هێڵی پێشه‌نگی ئه‌م شۆڕشانه وه‌ك ماوئیزم ڕزگاربوون بوو له هه‌ژموونی زلهێزه ئیمپریالیستییه‌كان و دروستكردنی چینێكی سه‌ربه‌خۆ به سه‌رمایه‌داریی پیشه‌سازی، كه ئه‌م ئامانجه‌ی به‌ده‌ستهێنا. لە سەردەمی شۆڕشی ئۆکتۆبەردا هێڵی مەنشەفیک کە ئامانجی گەشەی پیشەسازی ڕووسیا بوو، زاڵ بوو بەسەر حیزب و حکومەتدا و ئەویش بە ئامانجی خۆی گەیشت. بە واتایەکی تر، شۆڕشەکانی وەک چین و ڤێتنام یان زاڵبوونی هێڵی مەنشەفیک بەسەر حکومەتی سۆڤیەتدا هەموویان لەژێر ناوی کۆمۆنیزمدا ڕوویان داوە، بەڵام لەناوەرۆکدا هیچ پەیوەندییەکیان بە سۆسیالیزم و ڕەخنەگرتن لە سەرمایەداریەوە نەبووە، بەڵکو لە بەرامبەر بارودۆخی پێش سەرمایەداریدا و پەیوەندییەکانی پێش سەرمایەداری یان دژی هێزە کۆلۆنیالی و ئیستغلالکەرە نێودەوڵەتیەکاندا پێکهێنراون. لەم ڕووەوە کاراکتەری پێشکەوتنخواز بوون بەڵام سۆسیالیست نەبوون. بە بڕوای من یەکێک لە هۆکارەکانی ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت ناکۆکی نێوان پەیوەندی ڕاستەقینەی سەرمایەداری دەوڵەت و ئیدیعای سۆسیالیستی حکومەت بوو لەو وڵاتەدا.
بەم شێوەیە جۆرێک لە کۆمۆنیزم لە سەدەی بیستەمدا گەشەی کرد کە ئەرکەکەی سەربەخۆیی و پیشەسازی و زاڵبوون بەسەر بارودۆخی فیوداڵی و هاوشێوەکانیدا بوو، نەک ئینکاری کۆیلایەتی مووچە و جێبەجێکردنی سۆسیالیزم. لەگەڵ ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت و چوونە ناو سەدەی ٢١مەوە، قۆناغی ئەم جۆرە لە کۆمۆنیزمی غەیرە کرێکاریش کۆتایی هات.
لە کۆمەڵگای ئێراندا ئەو کۆمۆنیزمەی کە ئێمە نوێنەرایەتی دەکەین، ئەو کۆمۆنیزمەی کە لە شۆڕشدا دروست بووە و و ئەمڕۆ لە حیزبی کۆمۆنیستی کرێکاریدا ڕێکخراو و چالاکە، هەر لە سەرەتاوە پێی وابووە کە دیکتاتۆریەتی ڕووت لە ئێراندا دەرئەنجامی هەژموونی سەرمایەدارییە و دەرئەنجامی هەژموونی ئیمپریالیستی نییە.یان وابەستەیی سەرمایەداری ئێران و هتد. له به‌رامبه‌ر دیكتاتۆری سه‌رمایه‌دا هه‌ر له سه‌ره‌تاوه جه‌ختمان له‌سه‌ر سیسته‌می سۆڤیه‌ت كرده‌وه له رووی فۆرمی حكومه‌ت و پێویستی و خواستراوی سۆسیالیزم له رووی ناوه‌ڕۆكه‌وه. ئەم دوو پایەی کۆماری سۆسیالیستی لە بەرنامەی دنیایەکی باشتر و لە دروشم و سیاسەتەکانی حیزبدا بە ڕوونی ڕوون کراوەتەوە. ئێمە سیستەمێکمان دەوێت کە لەسەر بنەمای بەشداری راستەوخۆی خەڵک لە سیاسەتدا بێت و لەڕووی ئابوورییەوە لەسەر بنەمای لەناوبردنی ئیستغلالکردن و لەناوبردنی کۆیلایەتی کرێ و هەڵوەشاندنەوەی خاوەندارێتی تایبەت لە ئامرازەکانی بەرهەمهێناندا.
ئەو کۆمۆنیزمەی ئێمە نوێنەرایەتی دەکەین لە چەند دەیەی ڕابردوودا لەسەر ئەم بنەمایە کاری کردووە و بەم ئاراستەیە چوەتەپێشەوە و ئەمڕۆش بۆتە حیزبێکی تاڕادەیەک بەهێز و کاریگەر لە کۆمەڵگادا. ئێمە زۆر پێش ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت ڕەخنەی قووڵمان لە یەکێتی سۆڤیەت هەبوو. خۆشگوزەرانی هەموو هاوڵاتیان و بەشداری راستەوخۆی خەڵک لە سیاسەت و لە کاروباری خۆیاندا و هەڵوەشاندنەوەی هەر جۆرە ئیستغلال و هەڵاواردن و نایەکسانیەکی چینایەتی، ئەمانە میحوەرەکانی بزووتنەوەکەمانن و لەسەر ئەم بنەمایە حیزب توانیویەتی بۆ ئەوەی لە گروپێکی سنووردارەوە کار بکات کە ئەمڕۆ لە ساڵی ١٩٧٩ دەستی پێکرد، ببێتە یەکێک لە گەورەترین حیزبە کۆمۆنیستەکانی ئێران.
خەلیل کەیوان: ئێوە جەخت لەسەر هەڵوەشاندنەوەی کاری کرێ و خۆشگوزەرانی بۆ هەمووان و بەشداریکردنی خەڵک دەکەنەوە لە ڕێگەی شوراکانەوە لە دەسەڵاتی سیاسیدا. بەڵام زۆرێک لەو ڕەخنەگرە ڕاستڕەوەکانتان پێیان وایە سۆسیالیزم نە لە ڕووی سیاسییەوە و نە لە ڕووی ئابوورییەوە مومکینە، ڕێگا بدەن سەرەتا لە لایەنی سیاسیەکەی باسکەین. دەگوترێ ئاڵوگۆڕی بیروڕا و بڕیار و بەشداری هەموو خەڵك لە ڕێگەی شوراكانەوە پۆپۆلیستییە، ناكرێت و ئەگەر بڕیار بێت خەڵك لەو شوراکاندا ڕێکخراوبن، وردە وردە بێهیوا دەبن و خۆیان لە شوراكان دوور دەخەنەوە و وردە وردە سیستەمی سیاسیتان دەبێتە بیرۆکراسی و سەرکوتکەر. وەڵامی ئێوە بۆ ئەم ڕەخنانە چییە؟
حەمید تەقوایی: خاڵی یەکەم ئەوەیە کە زۆرێک لەو کەسانەی کەوا دەڵێن،ڕابردویەکی دورو درێژیان لەگەڵ ڕژێمە بیرۆکراتی وسەرکوتگەرەکاندا هەیە.مەبەستم کەسانێکە کە دەیانەوێت دووبارە پاشایەتی دامەزرێننەوە،ئەمەوێت بڵێم خواستاری بابەتێکەو ئیمکان نەبوون شتێکی ترە.لە سەدا ٩٩ی ئەو ئەوانەی دژایەتی دەکەن سۆسیالیزم خوازیاری سۆسیالیزم نین بەڵام بابەتەکە دەبەنە سەر ئیمکان بوون چونکە لەڕووی واقیعیەوە کەسێک ناتوانێت لەدژی یەکسانی وخۆشگوزەرانی هەموو هاوڵاتیان وهەوەشاندنەوەی چەوسانەوە بێت،قسەیەک بۆ بیستن نادۆزێتەوەلەبەر ئەوە ناچارن بڵێن سۆسیالیزم ئیمکانی نیە.
بەڵام با لێرەوە ئەم باسی ئەگەرە دەست پێ بکەم. دەوترێت خەڵک ناتوانن ڕاستەوخۆ بەشداری لە سیاسەتدا بکەن. یەکەم: لە هەندێک کاتدا ئەم بەشداری کردنە بەکۆمەڵە ڕوویداوە. ئەزموونی شۆڕشی ئۆکتۆبەر یان کۆمۆنەی پاریس بە لایەکدا، لە شۆڕشی ساڵی 1957 لە خودی ئێران و دوای ڕووخانی شا، شوراکان بەربڵاو بوون، نەک تەنیا لە کارگەکان بەڵکو لە زانکۆ و قوتابخانەکان و لە فەرمانگە حکومییەکان، تەنانەت لە... سوپای سۆڤیەت.و بەشێکی زۆری جەماوەر ئازادی و دیموکراسیان نەک بە پەرلەمان بەڵکو بە شوراکانەوە گرێدابوو. لە سەردەمی شادا هەمووان بینییان کە پەرلەمان مانای چییە. هەمووان شورایان دەویست. شوراکان بە واتای بڕیاری ڕاستەوخۆی خودی خەڵکە. بۆ نموونە لە زانکۆ شورای زانکۆ دەیویست سەرۆکی زانکۆ دیاری بکات، لە کارگەکاندا کرێکاران دەیانویست کارگەکە بەڕێوەببەن. لە ئاستێکی کۆمەڵایەتیدا، پێش ئەوەی شۆڕشی ئیسلامی دەستی بەسەردا بگرێت و شوراکان بڕووخێن، خەڵک بە شێوەیەکی بەرفراوان ڕوویان لە شوراکان کرد. لە کوردستاندا بزووتنەوەیەکی گەورەی شورای دروست بووبوو و بە تایبەت لە ناوچە جیاجیاکانی سنە بنکە یان هەر هەمان شورا بە شێوەیەکی بەرفراوان پێک هاتبوو. ئەم ئەزموونە پێش هەموو شتێک نیشان دەدات کە تەواو ئەگەری ئەوە هەیە مرۆڤەکان ڕاستەوخۆ بەشداری کاروباری خۆیان بکەن.
دووەم: لە ڕووی تەکنیکییەوە، بە تایبەت ئەمڕۆ، سەرەڕای سۆشیال میدیا، ئەگەری ڕاپرسی و ڕاپرسی و ئاڵوگۆڕی بیروڕا لە ئاستێکی بەرفراواندا تەواو مومکین بووە. بۆیە ئەو بیانوویەی کە گردبوونەوەیەکی بەردەوامی خەڵک لە ڕووی تەکنیکی و کردارییەوە مومکین نییە، بێ بایەخە.
خاڵی سێیەم ئەوەیە کە دەڵێن خەڵک بەشداری سیاسەت نییە، وردەکارییەکانی نازانن، زانیاری تەواویان نییە، نازانن چۆن بڕیار بدەن و شتی وا. ئەمەش شتێکی بێمانایە. سیاسەتێک کە خزمەت بە بەرژەوەندی جەماوەر بکات بە هیچ شێوەیەک پرسێکی پیشەیی و ئاڵۆز نییە. سیاسەت ئاڵۆز دەبێت ئەگەر بتەوێت بەرژەوەندی کەمینەیەک بخەیتە پێش بەرژەوەندی زۆرینە یان بەرژەوەندی کۆمەڵگا. شەڕلەپێناو ئاشتیدا! سک هەڵگوشین لە خزمەت خۆشگوزەرانیدا! وە بەرگریکردن لە بوونی سەرمایەداری بێکار لە داپۆشینی بەرهەمی کار و دامەزراندن! وە بە یەک وشە، کردنی ڕەش و سپی ڕەش دەکاتە کێشەیەک کە پێویستی بە سیاسەتمەداری پیشەیی هەیە. به پێچه وانه وه ، به ووته و كرده وه ، خزمه تكردن به هه موو مرۆڤه كان، ڕاستترین و ساده ترین كاره و پێویستی به هیچ شاره زایی و لێهاتوویی تایبه ت نییه . بە واتایەکی تر سیاسەت بۆ چینی ١% سەرمایەداری ئاڵۆزە نەک بۆ ٩٩%ی کۆمەڵگە. ئەو کەسەی لە بەرژەوەندی خەڵک قسە بکات و کار بکات، پێویستی بە فێربوونی هونەری سیاسەت و دیپلۆماسی نییە. قسەی دڵی خۆی دەکات. ئەو کەسانەی لە شوراکاندا کۆبوونەتەوە، لە هەموو کەس باشتر دان بە بەرژەوەندییەکانیاندا دەنێت. هەروەك كرێكارانی هەفت تەپە دەڵێن، ئەوان لە هەر بەڕێوەبەر و خاوەنكارێك كە لە سەرەوە دایاندەنێین باشتر دەزانن چۆن هەفت تەپە بەڕێوە ببەن، چۆن بەرهەم بەرز بكەنەوە، چۆن سوود بە كرێكاران بگەیەنن.
دەبێت ئەوەش زیاد بکەم کە لە کۆمەڵگای سۆسیالیستیدا حزبی چالاکیش هەن، بەڵام لە ڕێگەی شوراکانەوە سیاسەتەکانی خۆیان پەیڕەو دەکەن. ده‌توانێ حیزبێکی چه‌پ، ڕاست، میانڕه‌و بێت، به‌ڵام ده‌بێت بتوانێت شوراکان به هه‌ر سیاسه‌ت و ئامانجێک ڕازی بکات. ئێمە پێمان وایە بە حیزبێکی وەک حیزبی کۆمۆنیستی کرێکاری، جەماوەری خەڵکی ناو شوراکان بە ئاسانی سۆسیالیزم هەڵدەبژێرن. ئەگەر لە پەرلەمان و کۆریدۆرەکانی(ڕێڕەوەکان)ی دەسەڵات بێنە دەرەوە و سیاسەت بەرنە ناوەڕاستی شەقامەوە، دەبینن سۆسیالیزم زۆرترین جەماوەری و قبوڵکراوترو خۆشەویستر دەبێت.
هەموو ئەمانە ئاماژەن بۆ ئەوەی کە پێکهێنانی شورا و بەشداری راستەوخۆی خەڵک لە سیاسەتدا مومکینە. ئەمەمان لە ئەزموونە مێژووییەكاندا بینیوە و لە ڕووی هونەری و تەكنیكییەوە، بەتایبەتی ئەمڕۆ، بەشداری راستەوخۆی خەڵك لە سیاسەت و ئیدارەدانی كۆمەڵگادا، تەواو بە كردەوەیە. مرۆڤەکان لە هەموو کەس باشتر دان بە بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا دەنێت و ئەگەر لایەنێک لە نێو خەڵکدا هەبێت کە باس لە خۆشگوزەرانی و دابینکردنی پێداویستییەکانی هەموو خەڵک و بەشداری راستەوخۆ بکات و یەکێکی تریش باس لە پێداویستییەکانی بازاڕی ئازاد و قازانج و قازانجهێنان بکات، ئاشکرایە کە خەڵک کام کەسەیان هەڵدەبژێرن. پێکهاتنی شورا نەک هەر لە ڕووی سیاسییەوە بۆ حکومەت مومکینە، بەڵکو تاکە ڕێگایە بۆ ڕزگارکردنی کۆمەڵگا.
خەلیل کەیوان: لە ڕوانگەی ئابووریشەوە ڕەخنە هەیە. ئەوان دەڵێن لە سۆسیالیزمدا پاڵنەر و کێبڕکێی تاکەکەسی نییە و ئەمانە هێزی بزوێنەری ئابوورین لە کۆمەڵگەی سەرمایەداریدا و هەر لەبەر ئەم هۆکارەش دەڵێن بەبێ سەرمایەداری ئابووری ناتوانێت بەپێی پێویست گەشە بکات و هەژاری لە کۆمەڵگادا بڵاو دەبێتەوە. بەڕوونی لە دۆخی ئێراندا پێیان وایە ئێران ئابوورییەکی پێشکەوتوو نییە، و جێبەجێکردنی سۆسیالیزم بە واتای بڵاوکردنەوەی هەژارییە لە کۆمەڵگادا. وەڵامی ئێوە بۆ ئەم ڕەخنانە چییە؟
حەمید تەقوایی: تا ئەو شوێنەی کە پەیوەندی بە پاڵنەری تاک و کێبڕکێی تاکەوە هەیە، دەبێ بڵێین یەکێک لە گرنگترین پاڵنەرە تاکەکەسییەکان خزمەتکردنی بەکۆمەڵ و بەرگریکردنە لە بەرژەوەندیی دەستەجەمعی. مرۆڤ بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتییە، لە کۆمەڵگادا لەدایک دەبێت، لە کۆمەڵگادا دەژی و هەموو بوونی قەرزاری کۆمەڵگایە. هەر بۆیە هاوڕێیەتی و هاوکاری یەکێکە لە تایبەتمەندییە کەسییەکانی مرۆڤەکان و ڕۆژانە ئەمە دەبینیت. تەنانەت لە کۆمەڵگە سەرمایەدارییەکانی ئەمڕۆدا کە کێبڕکێی توند و تیژە، کاتێک قەیرانی وەک بوومەلەرزە، لافاو، ئاگرکەوتنەوە و ڕووداوی هاوشێوە ڕوودەدات، دەبینیت دراوسێ چۆن پەلە دەکات بۆ یارمەتیدانی دراوسێ و چ قوربانیدان و لەخۆبردویەکی نموونەیی ڕوودەدات.
کەواتە ئەو ئیدیعایەی کە پاڵنەرەکانی خەڵکی خۆپەرستە، کە دراوسێکەم دەتوانێت لە زەلیلکردندا بژی و هەست بە خۆشی دەکەم، ڕاست نییە و تەنانەت لە کۆمەڵگاکانی ئەمڕۆشدا هەزار و یەک نموونەمان بینیوە.
خاڵی دواتر ئەوەیە کە سیستمی سەرمایەداری خۆی کێبڕکێ و خۆپەرستی لە هەموو بوارەکاندا دروست دەکات. بنەمای سیستەمی سەرمایەداری بریتییە لە کێبڕکێی سەرمایەدار لەگەڵ سەرمایەداردا، کێبڕکێی کرێکار لەگەڵ کرێکاردا، کێبڕکێی دوکاندار لەگەڵ دوکاندار. وەک ئەڵقەی بۆکسێن مرۆڤەکان دەکوژن و دەڵێن بکوژن یان دەکوژرێن و دواتر دەگەنە ئەو ئەنجامەی کە کێبڕکێ لە سروشتی مرۆڤەکاندایە! خەڵکیان ناچار کردووەکە بۆ مانەوەی خۆیان لەگەڵ یەکتر ڕوبەڕوو ببنەوە، ناچاریان کردون بەسەریەکتردا بپەڕنەوە بۆ ئەوەی بڕۆنە سەرەوە، دواتر قسە لە کێبڕکێیە تاکەکان دەکەن.کێبڕکێی خودی سەرمایەداریە نەک مرۆڤەکان،ئەگەر پەیوەندیەکانی سەرمایەداری لەناوببرێت دیارنیە ئەبێت بۆچی کێ بڕکێ بکەیت.ئەگەرئەگەر من بتوانم بەجۆرێک بەرهەمهێنان بکەم و یا لە چالاکیە کۆمەڵایەتیەکاندا بەشداری بکەم کە سودکەی بگاتە خۆم و هەموان دیارنیە بۆچی بمەوێت هەر بەخۆم بگات ونەگاتە دەستی ئەوانی تر.
تا ئەو شوێنەی کە پەیوەندی بە خۆپەرستی و بەرژەوەندیی خۆپەرستییەوە هەیە، یەکێک لە هۆکارەکان ئەوەیە کە کرێکاران و خەڵکی کرێکار ئاسایشی ئابوورییان نییە. هه‌موو كه‌س ده‌یه‌وێت سامان كۆبكاته‌وه، چونكه ده‌زانێت ئه‌گه‌ر به‌هه‌ر هۆكارێك بێكار بێت، ئه‌گه‌ر به‌هه‌ر هۆكارێك بێت شكست بهێنێت، یان بگاته ته‌مه‌نی خانه‌نشینی، كۆمه‌ڵگای سه‌رمایه‌داری وه‌ك خاشاک فڕێی ده‌داته ده‌ره‌وه. بۆیە ئەگەر سەرمایەت نەبێت، دەبێت بەشی ئەو ڕۆژە پاشەکەوت بکەیت. لە کۆمەڵگایەکدا کە نیگەرانی و پێویستییەکی لەو شێوەیەی تێدا نییە، تەنیا شتێک کە دەمێنێتەوە، بە بڕوای من، خۆبەخشی و بەختەوەری کۆمەڵایەتییە. تاک کاتێک بەختەوەر دەبێت کە کۆمەڵگا بەختەوەر بێت. ناتوانی لە زەلکاوێکدا گوڵێکت هەبێت. لە کۆمەڵگایەکدا کە هەژاری لە بەرزبوونەوەدایە، تەنانەت وەک تاکیش ناتوانیت هەست بە خۆشی بکەیت. هەموو ئەمانە بە بۆچوونی من ئەوە دەردەخەن کە باسکردنی کێبڕکێ و پاڵنەرە تاکەکەسییەکان شتێکی بێمانایە.
بەڵام لەسەر خاڵی دووەم کە سەرمایەداری لە ئێراندا دواکەوتووە و سۆسیالیزم مومکین نییە. دەبینیت ئەگەر بۆ ساتێک ئەم هەموو ئارگیومێنت و تیۆرە ئابوورییانە بخەیتە لاوە، دەگەیتە ئەو ڕاستییەی کە بەرهەمهێنان، بەرهەمهێنانی ئەو بەرهەمانەی کە پێداویستییەکانی مرۆڤ دابین دەکەن، واتە سامانی کۆمەڵایەتی، لەسەر سێ فاکتەر دامەزراوە: کەرەستەی خاو یان کەرەستەی سەرەتایی، ئامرازەکانی بەرهەمهێنان یان هۆکارەکانی بەرهەمهێنان، و لە کۆتاییدا کار. پرسیاری من ئەوەیە، کام لەم سێ فاکتەرە لە کۆمەڵگای ئێراندا ئەوەندە کەم بووە کە ناتوانرێت سامانی پێویست بۆ خۆشگوزەرانی گشتی بەرهەم بهێنرێت؟ لەڕووی سامانە سروشتییەکانەوە، ئێران کۆمەڵگایەکی زۆر دەوڵەمەندە، لەڕووی کارەوە کۆمەڵگایەکی گەنج و ئامادەیە و لەڕووی ئامرازەکانی بەرهەمهێنانەوە، نوێترین تەکنەلۆژیای بەرهەمهێنان لە جیهاندا لەو کۆمەڵگایەدا کاردەکات؛ دەتوانیت هاوردە بکەیت و لەوێ دروستی بکەیت. بۆیە هیچ کام لەم هۆکارانە کەم و کوڕییان نییە.
بەگشتی دەوترێت زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان دەبێتە هۆی هەژاری. باس لە بۆمبی دانیشتووان دەکەن، لە کاتێکدا ئەوەی پێی دەوترێت "دوو دەست" دەتوانێت زۆر زیاتر لە پێویستی "سک" بەرهەم بهێنێت. ژمارەی دانیشتووان بە واتای زیادکردنی سامانە. ئەگەر قازانج و قازانج وەلا بنێیت، گەشەی دانیشتووان بە مانای فراوانبوونی خۆشگوزەرانی دەبێت نەک فراوانبوونی هەژاری. وەک چۆن کۆمپیوتەرکردن و پێشکەوتنی تەکنەلۆژیای بەرهەمهێنان بە مانای ئاوەدانی زیاتر دەبێت و بێکاری و نائەمنی زیاتر نابێت. بەسە قازانجەکە بخەینە لایەکەوە بۆ ئەوەی ئەو فاکتەرانەی کە باسم کردووە لە خزمەتی خۆشگوزەرانی گشتیدا بەکاربهێنرێت. ئەگەر سێ فاکتەری کەرەستەی خاو و کار و ئامرازەکانی بەرهەمهێنان لە دەوری دابینکردنی پێداویستییەکانی کۆمەڵگا ڕێکبخەیت و بەکاری بهێنیت نەک قازانج، ئەوا دەبینیت کە خەڵکی جیهان دەتوانن چەندین هێندە زیاتر لە پێداویستییەکانی هەموو جیهان سامان بەرهەمبهێنن دانیشتوان. وە سۆسیالیزم لە ڕووی ئابوورییەوە هیچی تر نییە جگە لە بەرهەمهێنان بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی هەموو مرۆڤەکان. تەرکیز بکە لەسەر بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی هەموو هاوڵاتیان، ئەوکات دەبینیت کە سۆسیالیزم نەک هەر خواستراو و پێویستە، بەڵکو تەواو مومکینە، و دەتوانرێت لە هەر شوێنێکی جیهان ئەمڕۆ جێبەجێ بکرێت.
خەلیل کەیوان: گریمان حکومەتی سۆسیالیستی دڵخوازی ئێوە لە ئێراندا بەدیهاتووە. ئایا سەرمایەداری جیهانی تەحەمولی بوونی حکومەتێکی سۆسیالیستی لە ئێران دەکات؟ بەدڵنیاییەوە دەستێوەردان، پیلانگێڕی و کێشەی وای بۆ دروست دەکات، خەڵک بێهیوا بکات، پەشیمان بێتەوە، حکومەتی سۆسیالیستی شکست پێبهێنن، چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم دەستدرێژییە نێودەوڵەتییە دەکەیت؟
حەمید تەقوایی: لێرەدا پێویستە چەند خاڵێک بخەمەڕوو.
یەکەم: ئەم جۆرە هەوڵانە دژی کۆمەڵگەی سۆسیالیستی تەواو ئەگەری هەیە، بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە کە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم هەوڵانەدا بکرێت؟ ئەو كۆمەڵگایە سۆسیالیستیەی ئێمە دەمانەوێت كۆمەڵگەیەكی تەواو كراوەیە، كۆمەڵگایەك لە رۆژی یەكەمەوە سزای لەسێدارەدانی بە قەدەغە ناساندووە، سەرجەم زیندانیانی سیاسی ئازاد كردووە و رایگەیاندووە دان بە دیاردەیەك و دەستەواژەیەکدا نانێت كە پێی دەوترێت زیندانی سیاسی. ئازادی تەواوەتی ژن و پیاو ڕادەگەیەنێت، بەرەوپێشبردنی ڕۆشنبیری مۆدێرن، مۆسیقا، شیعر، سینەما و نوێترین دەستکەوتە زانستی و هونەریەکان، دان بە هەموو ئاراستە سێکسییەکاندا دەنێت و کۆتایی بە بێ یاسایی و هەڵاواردن لە دژی هاوڕەگەزبازەکان دەهێنێت، خزمەتگوزاری تەندروستی ڕادەگەیەنێت , پەروەردە بەخۆڕاییە و هتد و هتد. ئەمە ئەو وێنەیەیە کە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی لە ئێرانی سۆسیالیستی دەیگرێت. پێت وایە چ بیانوویەک دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ هێرشکردنە سەر کۆمەڵگەیەکی وا؟ هێزە دژە سۆسیالیستەکان دەتوانن چ پاساوێکیان هەبێت بۆ هێرشکردنە سەر کۆمەڵگەیەکی وا؟ ئێمە ڕای گشتی جیهان، و نەک تەنیا کرێکاران یان هێزەکانی چەپ، بەڵکو زۆرینەی ڕەهای خەڵکی جیهان بۆ پشتیوانی لە کۆماری سۆسیالیست، کۆ دەکەینەوە. ئێمە لە کۆمەڵگادا بە کراوەیی جێی دەهێڵین و هەر لە یەکەم ڕۆژەوە دەڵێین هەر ڕۆژنامەنووسێک بیەوێت دەتوانێت بێتە ئێرە و چاوپێکەوتن لەگەڵ هەر کەسێک بکات؛ با بارودۆخی خەڵک ببینێت و بیگەیەنێتە جیهان. ئەو ئاهەنگە گشتیەی کە لە مانگەکانی یەکەمی دوای سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩دا هەمانبوو: قۆناغێک کە کۆمەڵگای ئێران بەڕاستی بوو بە یەکێک لە ئازادترین و شارستانیترین کۆمەڵگاکان.
دزی و تاوان تا ئاستێکی بێ وێنە کەمی کردبوو، هەستێکی قووڵی هاودەنگی لەنێوان خەڵکدا پەرەی سەندبوو، تەنانەت ڕووداوی ئۆتۆمبیلەکەش کەم بووبووەوە و ئەگەر ڕوویدابایە تەوقەیان دەکرد و جیاکراونەتەوە و هتد.. هتد. ڕۆحێکی وا دروست بوو کە دەتوانن دڵنیابن لە شۆڕشی داهاتووی ئێراندا دەیان جار فراوانتر و قووڵتر و قووڵتر دووبارە دەبێتەوە. ئەمە ئەو ڕۆحەیە کە کۆماری ئیسلامی یەکسەر چەقاند و کردی بە جەهەنەم کە ئەمڕۆ دەیبینن، بەڵام ئێمە لە کۆماری سۆسیالیستدا حساب بۆ ئەم ڕۆحە دەکەین، بەردەوامین و فراوانی دەکەین، لە سیاسەتدا ڕێکی دەخەین، ئەگەر ئەنجومەن دروستکرابێت، نەک هەر نایکەین کۆیان دەکەینەوە، بەڵام ئێمە بەهێزیان دەکەین و دەستوەردان لە بنیاتنانی کۆماری سۆسیالیستیدا دەکەین. ئێمە بەردەوام دەبین لە ئاهەنگگێڕانی گشتیی سەرکەوتنی شۆڕش، و ئەو کولتوورە و ئەو ڕۆحە و ئەو پەیوەندییە بەهێز و چەسپاندنی کە بەرهەمی ئەو شۆڕشەیە کە بووە هۆی دروستبوونی کۆماری سۆسیالیستی. زۆر زەحمەت دەبێت هێرش بکرێتە سەر کۆمەڵگایەکی وا.
خاڵی دووەم ئەوەیە کە ئێمە خەڵک پڕچەک دەکەین. لە كۆماری سۆسیالیستدا سوپایەكی پیشەییمان لە خەڵك باڵاتر نییە، بەڵكو ئەنجومەنمان هەیە كە چەكدارن و مەشقی سەربازییان وەرگرتووە. ئەگەر حکومەت و هێزە دژە سۆسیالیستیەکانی جیهان و سوپای گەورەکانی جیهان وەک ئەمریکا و ناتۆ و هتد لە هەر شتێک لە هێرشکردنە سەر وڵاتێک دەترسن، ئەوە سوپای ئاسایی ئەو وڵاتە نییە. تەنانەت بەهێزترین سوپا پیشەییەکانیش ناتوانن بەرەنگاری سوپای ئەمریکا ببنەوە. ئەوەی زلهێزە سەربازییەکان دەترسێنێت، بەرخۆدانی جەماوەری خەڵکی چەکدار و شەڕی شەقام و ماڵەکانە. ئەوەی دەیانترسێنێت کاریگەری و بنکەی جەماوەری حکومەت و سەربازییە کە هێرش دەکەنە سەریان.
ئێمە هەموو هەوڵێک دەدەین بۆ پێشگرتن لە شەڕ، بەڵام ئەگەر رێگری بۆ دیکتاتۆریەت و حکومەتە سەرمایەدارەکان دەستکەوتی بۆمبی ئەتۆمی و هتد بێت، بۆ ئێمە جەماوەر کەسانی چەکدارن کە ئامادەن بە ددان بەرگری لەو سیستەمە و کۆمەڵگاکەیان بکەن.
وە لە کۆتاییدا دوا خاڵ ئەوەیە کە ئێمە بە جیهان ڕایدەگەیەنین کە ئێمە دژی هەر جۆرە هاوپەیمانییەکی سەربازیین، دژی چەکی ناوەکیین، جا چ پرۆژەی ئەتۆمی کۆماری ئیسلامی بێت یان چەکی ئەتۆمی لە هەموو جیهاندا. ئێمە لەگەڵ هیچ حکومەتێکدا لە شەڕدا نین، نامانەوێت شۆڕشەکەمان هەناردە بکەین، دەمانەوێت پەیوەندییەکی ئاشتیانەمان لەگەڵ هەموو حکومەتەکان هەبێت، دیپلۆماسی نێودەوڵەتیمان ئامانجی ئەوەیە کە هێرشکردنە سەر کۆماری سۆسیالیستی قورستر و قورستر بێت. بە بڕوای من ئەم فاکتەرانە ڕێگە بە دامەزراندنی کۆماری سۆسیالیستی لە ئێران دەدەن و لە بەرامبەر مەترسی دەرەکیدا خۆی بپارێزێت و ئیمکانیش دەکات.
خەلیل کەیوان: بەڵێ، ئەم لایەنە سەربازییە و پرسی چەکی گشتی و سوپا لە خودی سیستەمی سۆسیالیستیدا دەتوانێت بابەتی یەکێک لە گفتوگۆکانمان بێت، کە لە بەرنامەکانی داهاتوودا باسی دەکەین.
یل نیسان ٢٠٢٢
سوپاس بۆ ئەمیر تەوەکۆلی بۆ نوسینەوە دەقی ئەسڵی ئەم چاوپێکەوتنە.
٢٢\٦\٢٠٢٢