ئاین ،ناسیۆنالیزم،لە خۆنامۆیی ئینسان

حەمید تەقوایی

ئەم نوسینە لەسەر بنەمای قسەوباسی ئەنجومەنی مارکس لەندەن،(٤فوریە٢٠٠٥) ڕیکخراوە لەگەڵ سوپاس بۆ هاوڕی عەلی فەرهەنگ  کە هەموو قسەوباسەکەی نوسیەوەتەوە(حەمید تەقوایی)

ئەمڕۆ ئاین وناسیۆنالیزم هەردوکیان ڕۆڵ و بەکاربەری گرنگیان لە شکڵدان بە سیاسەت،دەوڵەتەکان،بزوتنەوەکان،وە هەتا بیروڕای فەلسەفی وتیئۆریەکانی کۆمەڵ ناسی وهیتردا .ئەمە دیاردەیەکی تاڕادەیەک نوێیە کەلەبنەڕەتدا پەیوەست ئەبێتەوە بە سەردەمی دوای شەڕی ساردەوە.لەلایەکی تروە ئاین خۆی لەئێران وەک ئایدۆلۆژیەکی فەرمی دەوڵەتی ودامەزراوەیەک ودیاردەیەکی بان کۆنەپەرستی سەپێنراوە بەسەر سیاسەت ویاسا و هەموو پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکانداو یەکێک لە دزێوترین وتاوانبارترین دەسەڵاتەکانی دونیایی هاوچەرخی ئێمەی پێکهێناوە.بینینی ئەم جێگایەی ئاین وناسیۆنالیزم لە سەردەمی ئێمەدا ئەم پرسیارە دێنیتە گۆڕێ کە هۆکارو بنەماکانی ئەم دیاردەیە چیە؟ڕوی هاوبەش وجیاوازیان لەگەڵ بارودۆخی دونیایی سەردەمی جەنگی ساردا کامەیە؟لەڕوانگەی چینایەتیەوە کێشەکە چۆن شرۆڤەدەکرێت؟وهیتر

ئەمە کۆمەڵە پرسیارێکن کە بەسەیرکردنی دونیایی ئەمڕۆو سیاسەت لە دونیای ئەمڕۆدا دێنەئاراوە. لەدونیای بەناو دوای جەنگی ساردا،دونیای نەزمی نوێی جیهانی،بنچینە هزریەکان-ڕوانینی مەزهەبی،ناسیۆنالیستی،نەتەوەپەرستانە لە ئایدۆلۆژی ڕەسمی وڕاگەیاندنەکانی ڕۆژئاوا و بیروڕای گشتی بەرهەمی ئەم دەزگاڕاگەیاندنانەو تەنانەت لەنو بزوتنەوەو کەسایەتی ڕۆشنبیری ڕۆئاوایدا خۆیان بە ڕەخنەگر لە سیاسەتی فەرمی دەوڵەتەکان دەزانن جێگای بەرجەستەوتاڵترپەیدادەکات و بەم ڕیزبەندیە بیروڕای ڕەسمی وڕۆشنبیری زاڵ لە ڕۆژئاوا هەتا لە سەنگەرەکانی لیبریالیزمی کلاسیک و لە تەوەرەی ئەوە لە بنەڕەتەوە کۆمەڵگەی مەدەنی دەێنیتە دواوە وە ئەوکاتە ئەو پرسیارە دوبارە دەخاتەوە ڕوو کە ئایا مێژوو ئەیەوێت بگەڕێتەوە دواوە؟ئایا بورژوازی ئەیەوێت مێژوو بگەڕێنێتە دواوە ؟ئایا ئەمانەوێت بگەڕێینەوە بۆ سەردەمانی سەدەکانی ناوەڕاست وەیا هەتا بۆ پیش ڕینسانس؟ئەبێت بۆ ئەم دیاردەیە کەمێک قوڵ بینەوە وبۆ ئەم پرسیارانە وەڵامێک بەدەست بهێنین.

بەشی یەکەم

ئینسانیەتی ئینسان لە چیدایە؟کام ئینسانە بناغەی سۆسیالیزمە؟

بۆ دەست پێکردنی باسەکە باشترە کە لەو ڕستە ناسراوەی مەنسور حیکمەتەوە دەست پێبکەین کە بناغەی سۆشیالیزم ئینسانە.ئەمە وتەیەکی ڕۆشن وبێ پێچ وپەنایە.ئەڵێت بناغەی سۆشیالیزم ئینسانە.بەومانەیە کە ئامانجێک ،ئارەزویەک، حیکمەتێک،فەلسەفەیەک جگەلە ڕزگاری ئینسان لە سۆسیالیزمدا لەبەردەمدا نیە.بەڵام هەتا لەو ڕستە سادەو ڕۆشنەشدا ئەبێت زیاتر وردبینەوە.یەکەمین پرسیاریک کە بە بیرماندا دێت ئەوەیە باشە ئینسان خۆی چیە؟کام ئینسانە؟بۆنمونە بیری پۆست مۆدیرنیستی کە ئەمڕۆ شێوە بیرکرنەوەیەکی باویشە چەمکی گشتی ئینسانی لەبنەڕەتدا قوبوڵ نیە.ئەم پرسیارە لە بەردەمتان دادەنێت کام ئینسانە بناغەی سۆشیالیزمە؟ئینسانی کام سەردەمە؟ئینسانی کام کەلتورە؟ئینسانی کام نەتەوەیە؟ ئینسانی کام ڕەگەزو کام ڕەنگی پێست؟کام ئینسانە بناغەی سۆشیالیزمە؟ئەگەر بڵێیت ئینسانی دونیاداگر(جیهان شمول)،ئینسان بەگشتی،ئەڵێن باشە ئەوە میتافیزیکە.ئینسان بەگشتی مان نیە،ئینسانی لێکدراوی مێژوو،ئینسانی لێکردراوی کات وشوێنمان هەیە.وەلەبەر ئەوە بناغەی سۆسیالیزم ئینسانە لەوانەیە بڵێین ئەمە دروشمێکی ئۆمانیستی جوانە،ئەشی بڵێن بۆ تەبلیغاتی سیاسیش  هیچ کێشەیەکی نیە بەڵام مانایەکی قوڵ ودروست بەیان ناکات.بۆی هەیە بڵێن ئەم دروشمە شتیک پیشان نادات. لەبەر ئەوەی کە ئینسان تێگەیشتنێکی جیهانداگر نیە.لەبەر ئەوە لەوەڵام بەم سکاڵاکارانە سەرەتا ئەبێت لەسەرچەمکی ئینسان قسەبکەین.

ئینسان چیە؟ئایا ئەتوانین بەشتێکی وەک گەوهەری ئینسان ڕازی بین؟یان سروشتی ئینسان؟یان پێویستیەکانی لە دەرەوەی کات وشوێن؟لەدەرەوەی کۆمەڵگەکەی؟ئەزانین کە ئینسان بونەوەریکی کۆمەڵایەتیە،وە ئەم تێڕوانینەش تەنها باوەڕی کۆمۆنیستەکان نیە.بەڵکو هەموو کۆمەڵناسەکان،وە قوتابخانە هزریە جۆراوجۆرەکانی بۆرژوازیش کە بەهایەک بۆ مێژوی گۆڕانی کۆمەڵگا پەسەند بکەن باەوەڕیان وایە کە ئینسان بونەوەرێکی کۆمەڵایەتیە.ئەوە هیچ کەس ناتوانێت نکوڵی لێ بکات.بەڵام ئەمە هێشتا هەموو وەڵامی مەسەلەکە نیە.هەتا کۆمەڵێک پرسیاری تازە لە بەرامبەرماندا دادەنێ،کاتێک.کاتێک ئەڵێن ئینسان بونەوەرێکی کۆمەڵایەتیە ئەوکاتە ئەوباسە دێتە ئاراوە کە بەوپێیە جیا لە کۆمەڵگا  جیا لە جیگای کۆمەڵایەتی ئینسان وەیان شوێنی ئینسان لە کۆمەڵگادا ئینسان مانایەکی نیە.ئەو پرسیارە دێتە پێشەوە کە ئایا کۆمەڵایەتی بونی ئینسان  بنچینەی خۆدی ئینسان یان پێناسەی وەک یەک تێگەیشتن سەر ئەو   لە بارەی ئینسانەوە قسەدەکەین ئەبێت بزانین ئینسان لە چ کۆمەڵگایەکدا؟هەم لە مێژودا وهەم بەدرێژایی کات کام کۆمەڵگایە؟کام نەتەوەیە؟لە کامە ئاستی گەشەی کۆمەڵایەتیدا ئەگەڕێتەوە بۆ کۆمەڵگا؟بۆ ئینسانی ئەفریقایی؟بۆ ئینسانی ئێرانی؟ئینسانی کۆمەڵگای پیشەسازی؟ئەبینی هەروەک ئەبێنی بەڕواڵەت ئەگەڕێنەوە بۆ بۆچونی پۆست مۆدێرنیستی ونیسبیەتی فەرهەنگی!ئەپرسن ئەگەر ئینسان بونەوەرێکی کۆمەڵایەتیە کەوایە بۆچی قوبوڵی ناکەن ئەم ئینسانانە لە کۆمەڵگای جیاواز،جیاواز لە ڕوی هەردوو کات وشوێنەوە،لەگەڵ یەک جیاوازن؟زۆریش لەگەڵ یەک جیاوازن. بۆی هەیە بڵین هەتا لەکۆمەڵگایەکی وەک یەکدا سەرئەنجام ئیوە مارکسیستن وباوەڕتان بە چینەکان هەیە ناتوانن باس لە مانای گشتی ئینسان بکەیت.ئینسانی کام چینە؟سەرئەنجام تەنانەت بە پشتبەستن بە مارکسیزمیش ئەم حوکمەو ئەم بڕیاری بناغەی سۆشیالیزم ئینسانە قوبوڵ نەکەن.بناغەی سۆشیالیزم ئینسانی کام چینەیە؟ئەگەر بڵێیت بناغەی سۆشیالیزم کرێکارە مەسەلەکە ئاشکرایە.بەڵام بناغەی سۆشیالیزم ئینسانە مانای چیە؟بۆچی ئینسان دیاردەیەکەو لەخۆیدا سەرو چینایەتی یە؟ئینسان لەدەرەوەی کات وشوینە؟لەدەرەوەی کۆمەڵگایە؟لەدەرەوەی چینەکان؟ئەگەر ئینسانیکی بەو شێوەیە گشتی نیە ئیتر بناغەی سۆشیالیزم ئینسانە لە کوێوە هاتوە؟ئەمینیت بەرگری لەو دەستەواژە ڕوشن وئاشکراو سەرڕاستەی مەنسور حیکمەتیش وەک دەرئەکەویت ئەوەندەش ئاسانیە؟

هەر بەم ڕیزبەندیە مانای <<لەخۆنامۆبونی ئینسان>>یش دیسان ئەتوانرێت بخرێتە ژێر پرسیارەوە.ئەم <<خۆیە >>کێ یە؟ئینسان چی بووە وەیان بڕیار بووە ببێتە چی کە ئێستا لەو بێگانە بووە؟لەمێژو لەکات وسەردەمدا ئینسانی جۆراوجۆرمان هەیە.بۆ نمونە ئینسان لە کۆمەڵگای کۆیلایەتی .ئینسان لە کۆمەڵگای دەرەبەگایەتی.ئینسانی شەڕەکانی سەدەکانی ناوەڕاست.ئینسانی شەڕي سەلیبیەکان.ئینسان لە شەڕی جیهانی یەکەمدا.ئینسان لە شەڕی جیهانی دووهەمدا.ئینسان هەر لەم کۆمەڵگای ئەمڕۆدا.ئینسان لە کوێرە دیهاتەکانی ئەفغانسان وبەنگلادیش وباشوری ئەفریقاو ئینسان لە پایتەختەکانی ئەوروپایی ئایا ئەمانە هەموو لە خۆنامۆبوون؟مەبەستتان چیە؟بڕیاربوو چی بێێت کە ئیستا نەبووەو ئیستا ئینسانەکان لە خۆیان نامۆ بوون؟ئێمە ئینسانی ڕاستەقینە یان چاوەڕوان کراومان نیە؟لەبنەڕەتدا <<خۆیەکی>>هاوبەش هەیە؟ئەو ئینسانە ڕاستەقینە ئەگەر شوینی بکەوین ئایا ناگەیتە میتافیزسم؟چونکە ئینسان لەکۆتایدا دیاردەیەکە مێژویی- کۆمەڵایەتی،هاوشیوەی ئەفلاتونێکمان نیە،ئینسانی گشتی ئایا هەر ئەو مەسیحەش نیە؟ئینسانێک کە خاچی هەموو ئینسانیەتەو هەموو ئینسانیەت نوینەرایەتی دەکات؟ئایا هاوشێوەی ئەفلاتونێک نیە؟ئینسانی کامل؟وەڵامی ئیمە مارکسیستەکان بەم جۆرە پرسیارە چیە؟بەکوتی لە خۆ نامۆ بون مەقولەیەکی مارکسیستیە؟تایبەت بە مارکس نیە ،بەڵام مارکس قوڵتروپایەیی تر لە بیرمەندەکانی کە وەڵامی ڕۆشنی بەم کێشەیەیداوەتەوە ،وە مارکسیەکان ئەبێت وەڵامی ڕۆشنیان بەم جۆرە پرسیارانە هەبێت.

لەخۆنامۆ بونی ئینسان تێگەشتن ودەستەواژەیەکی تایبەتە بە سەردەمی ڕۆشنگەری.سەردەمیک کە ئینسانیەت کۆمەڵگای دەرەبەگایەتی پشت سەردەنا وە مارکس درێژەی ئەو سونتەیە.مارکس لە ئینسان ولەخۆنامۆبونی ئینسان لەسەردەمی ئێمەدا،قسە لەبارەی کۆمەڵگەی سەرمایەداریەوەدەکات وە ئیمەش لە درێژەی هەمان سونەتدا ئەڵێین ئینسان بناغەی سۆشیالیزمە.ئەم تێگەشتنە بەرهەمی ڕەخنەی قوڵی کۆمەڵگای  سەرمایەداریە وتەواوی مێژووی کۆمەڵگای چینایەتیە.کاتێک مارکس قسە لە لەخۆنامۆبونی ئینسان دەکات لە پێناو ئینسان وئینسانیەتدا،وە بەوتەی خۆی<<جۆری ئینسان>>،یەک زات وەیا جەوهەر وەیا سروشت باوەڕی هەیە کە زات وجەوهەری میتافیزکی و جیابوەوە نیە بەڵکو کۆمەڵایەتی ومێژوییە .ئینسانگەرایی مارکس تەنها نمونەیەکی ئەخلاقی و ئامانجی نیە.ئومانیسم وئینساندۆستی وەک یەک دروشم وئاڵای سیاسی ،ئەمە نیازی هەموانە وە ئومانیسمی غەیرە مارکسیشمان کەم نیە بەدریژایی مێژوش کەم نەبون.لە سەردەمی سپارتاکۆستەوە  ئەیانەویت لە پێناو ئازادی ئینسان وئینسانیەتدا شەڕبکەن.بەڵام کۆمۆنیستەکان،ناتوانن تەنها موبەلیغی ئامانجە جوانەکان بن.چینەکانی تر بە پێی پێویست ئەوکارە دەکەن.کۆمۆنیستەکان ئەبێت بەڕاستی بتوانن کە کۆمەڵگا ڕزگار بکەن.ئەبێت بتوانن ئامانجی جوانی ئینسانی کە بە ئەندازەی کۆمەڵگای چینایەتی  کۆنی هەیە جێبەجێ و بەکردەوەبکرێت.ئەبێت کۆمەڵگەی ئینسانە ئازاد وڕزگارەکان دامەزرێنن.کۆمەڵگای سۆشیالیستی کە کۆتایی بە لە خۆنامۆبون بهێنێت وە بەوتەی مەنسور حیکمەت ئیرادە بۆ ئینسان بگێڕێتەوە.وە هەر لەبەرئەوە ئەبێت ئینسان وئینسانیەت نەک بەمانای میتافیزیکی و مەزهەبی بەڵک وبە مانای ڕاستی وکۆمەڵایەتیەکەی.ڕۆشنبکەینەوە،بناسین وبناسینین.

ئەڵێن لە سۆسیالیزمدا ڕزگاری تاک پێش مەرجی ڕزگاری کۆمەڵگایە و ڕزگاری کۆمەڵگا پیش مەرجی ڕزگاری تاکە .ئەمە بەچ مانایەکە؟کۆمەڵگەی ناچینایەتی کۆمەڵگای بێچین چ جۆرە ئـینسانێک بەرھەم دێنێ ؟بڕیارە ھەموان وەک چینی کرێکاریان لێ بێت؟بۆ کۆێ ئـەگەڕێینەوە؟کەلتورمان ئـەبیت بەچی؟ بەھاکانمان چی ئـەبێت؟ سیستەمی بیرکردنەوەمان چی ئـەبێت؟ لەوانەیە بڵێن بەرھەم ھێنانی سۆسیالیستی قابیلی تێگەشتنە.کاپیتاڵمان خوێندۆتەوەو ئـەزانین ھەڵوەشانەوەی چەوسانەەو ھەڵوەشانەوەی کاری بەکرێ و نەھێشتنی پارە و ئـەوانە مانای چیە . وای دانێ ئـەوانە تێدەگەین.بەڵام ئـەوەی کە کۆمەڵگا ئـازاد ئـەبێت وە لەخۆنامۆبون کۆتای دێت وە ئـینسان ئـەبێتەوە بەئـینسان،ئـەوە نابێت بە پێش مەرچ وەربگیرێت. ئـەبێ ئـەوە ڕون بکەیتەوە.وە تەنھا لە سەر ئـەوەی کە ئـۆمانیسم و ئـینسان دۆستیشم ناکرێت ڕونبکەمەوە.چونکە بە درێژای مێژوو لەم ئـینسان دۆستانە ھەر ھەبون. وە بەتەئـکید لەبەر ئـەوەی ئـەو قسانەی کە ئـەیانکرد زۆر جوان بوو. وە زۆر پێویست بوو.بەڵام مومکین نەبون . مێژوی چینەکان مابوو وە گەشتینەئـێرا کە گەشتوین ئێمە کە نامانەوێت ببینە سپارتاکۆستی سەدەی بیست و یەک لەبەر ئـەوەی ئـەو بەرەیە (جەبهە)یەبکەیتەوە بۆ ئـەوەی نیشانی بدەیت ئـەتوانین ئـینسان ڕزگاربکەین بەوتەی مارکس مێژوی نۆێ دەست پێبکەین بۆ ئـەوەی پیشانی بدەین کە کۆمۆنیستەکان تەنھا سەرمایەداری ھەڵوەشێننەوە ئـەیانەوێت کۆمەڵگای چینایەتی ھەڵوەشیننەوەو ئـینسانیەت ڕزگار بکەن ئـەوکاتە ئـەبێت لە ڕوداوەکان و لە تێگەشتنی کۆمەڵگاو ئـینسان قوڵ ببنەوەو ڕاستی تیئـۆریەکانتان پیشانی ھەموان بدەن، ئـەگینا ڕوبەڕوتان دەبنەوە، لەبەرامبەرتاندا ئـەوەستنەوە. وەڵامتان ئـەدەنەوە .ڕەخنەو حەقانیەتی سیاسی کۆمۆنیزم بەجێی خۆی لە ئـێران یان ئـەورپا وەیا ھەر شوێنێکی تری دونیا بەڵام ئـەگەر ڕەخنەی قوڵی تیئـۆری لەم دونیایە نەگریت. ئـەگەر لەسەر شێواندنی ئـینسانەکان ڕەخنە لە دنیای ئێستا نەگری ئـەو کاتە ناتوانی بڵێی ئـێمە دنیایەک دێنینە کایەوە کەتێیدامرۆڤایەتی ئـازادئەبێ.

ئەگەر ئەتەوێت واقیعیەت لە ڕیشەوە بگۆڕیت ئەبێ ڕەخنەکەشتان ڕیشەیی بێت..هەرچینێک ئەوەندە ڕەخنە لە دونیا ئەگرێت کە ئەیەوێت بیگۆڕێت.لەڕاستیدا هەر بەو ئەندازەی کە بەکوردی ئەڵێن<<ڕەخنە>>دەگرن کە ئەیانەویت بیگۆڕن.ئەگەر ئەتەوێت دەمیلیمتر کۆمەڵگا بگۆڕیت بەڕێژەی دەمیلیمەتر ڕۆشتویتەتەوە ناو حەقیقەتەوە،دەچیتە ناو قوڵایی پەیوەندیەکان وە کۆمەڵ ناسیتان هەربەوئەندازەیە ئەچێتە پێشەوە.مرۆڤ ناسیتان بەهەمان ئەندازە ئەچێتە پێشەوە وە ئابوری  بەهەمان شیوە دەچیەتە پێشەوە.بەڵام ئەگەر ئەتەوێت ژێرەو ژوری کەیت ئەوکاتە ئەبێت بڕۆیتە قوڵاییەوە.بەم پێ یە تیئۆری تەنها وەسیلەی ڕونکردنەوەی دونیایە.تیئۆری ئەو "تەشوێ"یەو ئەو وەسیلەی فشارەیە کە بەدەستەوەیە بۆ ئەوەی کە ڕەخنەی پێبگریت لە واقیع وبیگۆڕیت.وەئەگەر شارەزایتان تا ئەو جێگایە نەڕوات دەستیشتان تا ئەو جێگایە ناڕوات وە خەباتیشتان هەتا ئەو جێگایە ناڕوات ناتوانی کۆمەڵگا بگۆڕیت.ئەگەر بۆ نمونەکەسێک لە کۆماری ئیسلامیدا تیئۆریەکەی ئەوەبێت کە ئەم بارودۆخە بەهۆی بەدڕەفتاری ئاخوندەکانەوەیە .بەهۆی دەسەڵاتی شیخەکانەوەیە،یان (ڕوحانیەت)پیاوانی ئاینی بەدڕەفتارە وە ئاین بەبێ  پیاوانی ئاینی کارەکان باش دەکات، کە  زۆریکمان لەو تیئۆریانەش هەیە،کاتێک ڕەخنەی کەسێک تا ئەو ئاستە ئەچێتە پێشەوە کەواتە هەتا ئەو ئاستە ئەیەوێت گۆڕانکاری دروست بکات،واتە ئەیەوێت تەنها ئاخونەدەکان بخاتەلاوە.پێویستی بە ڕەخنەی قوڵتر نیە.چونکە نایەوێت گۆڕانکاریەکی قوڵتر ڕوبدات.کێشەکە ئەوەنیە  کە تیئۆریەکەی نیە و تێناگات.پێویستی پیی نیە،گرنگ نیە.بۆ ئەو چینەی کە دەڵێن تەنها ئاخوندەکان لە ئیران بەدفەڕن بڕۆنە لاوە کارەکان چاک ئەبن،بەڕاستی بۆ ئەو چینە کارەکە چاک دەبێت.بەڕۆشتنی ئاخوندەکان ئەگەن بەئامانجی "مەشروتە"ی خۆیان وەیان ئەو کەسەی کە ئاتەئیستە وە ئەیەوێت ئاین لابەرێت،ئەڵیت حکومەت ئاینی نەبێت.تەنها  ڕەخنە لە حکومەتی ئاینی ئەگرێت وە ئیتر ناچیتە ناو ڕەخنەگرتن لە سوپا،ڕەخنە لە پۆلیس،ڕەخنەلە بیرۆکراسی،ڕەخنەی لەپەڕلەمان نابێت.پێوست ناکات ببێت.هەتا ئەو ئاستە ڕەخنەی لە واقیع هەیە کە ئەیەوێت بیگۆڕێت ئەیەوێت حکومەتی مەزهەبی بکەوێت بەڵام هەموو سیستەم هەرمی کۆمەڵگای بۆرژوازی هەر بەو شیوەی کە لەئەورپا هەیە لە ئیران بمێنێت.هەتا  دروستی بکەنەوە.چاک بکرێت.کەوایە مەقولەی ئازادیەکەی لە دیموکراسی تێناپەڕێت وە نوێنەراییەتی ئینسانەکان لە حکومەتدا لە پەڕلەمان تێناپەڕیت وە تێگەشتنی ئازادی ویەکسانی بۆ ئەو لە ئازادی ماف ویاساکان تیناپەڕێت.

ئەبینیت کە ئەم جیاوازییە لە ئاستی ناسینی واقیع کێشەیەکی کەسی نیە،چینایەتیە.هەر چینێک بەو ئەندازەیە ڕەخنە لەبارودۆخ ئەگرێت،واتە لەوچونە ناو ناسین وڕونکردنەوەی دونیا ئەچێتەدەرەوە،کە بیەوێت بیگۆڕیت.

هەر لەبەر ئەوە ئەگەر ئیمە کۆمۆنیستەکان ئەمانەوێت ئینسانەکان ئازاد بکەین وە خاڵی (نوۆتە)ی کۆتایی بۆ سەردەمی پێش مێژووی ئینسانیەت دانیین ئەو کاتە ئەبێت ڕەخنەمان زۆر زیاتر لە کۆمەڵگای ئەمڕۆ تێپەڕێت،ئەبێت ئینسان لە کۆمەڵگای چینایەتی،واتە لە تەواوی دریژایی مێژووی نوسراوی مرۆڤایەتی،بناسین وڕەخنەی لێبگرین.ئیمە ئەمانەوێت کۆمەڵگایەک ڕیکبخەین  کە ئامانجی،ئامانج تیدا ئینسان خۆیەتی.ڕاستەوڕاست ئینسانە.وەنەک ئینسان لە خزمەت شتێکی تردا،ئینسان لە خزمەت پیشەسازی،ئینسان لە پیناو یەکپارچەیی خاک،ئینسان لە خزمەتی خودا.ئینسان لە خزمەت هیچدا نیە.ئینسان بناغەو ئامانجە لە خودی سۆسیالیزمی ئێمەدا.وە ئەبێت تیئۆری ئیمە بتوانێت بە قوڵی و بەشێوەی هەمە لایەنە بەم تێگەشتنی ئینسان وئینسانەیەت وکۆمەڵگای ئینسانیە ڕونبکاتەوە و وەڵام بەو هەمووجورە پرسیارانە بداتەوە کە لەسەرەوە خستمە ڕوو.

شوناسی کۆمەڵایەتی ئینسان

ئینسان چیە؟ ئایا گەوهەر و سروشتی ئینسان مانایەکی هەیە؟.وە ئەگەر هەیەتی چۆن پێناسەی دەکەین کە جیاوازەبیت لەو ئینسانەی کە مەسیحیەت پێناسەی دەکات،یا میتافیزیسم پیناسەی دەکات،لەگەڵ ئینسانێک کە مەکتەبە ڕەسمیەکانی بۆرژوازی ومەکتەبەڕەسمیەکانی هەموو جیهانی چینایەتی پێناسەی دەکەن.

وەڵامی ئێمە بە گەوهەر وشوناسی ئینسانی ئەرێنی"ئیجابی"یە.ئینسان وئینسانیەت ڕاستی وجێگەی زانینە،بەڵام نەگۆڕو تەنها نیە.بەدرێژایی مێژوو کەلتورو پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان وئاستی تەمەدونی ئینسان گۆڕانی بەسەردا دێت،ئینسانەکان بەسەر چینەکاندا دابەش ئەبن و لەجیگای چینایەتی جیاوازو دژبەیەکدا ئەوەستن،بەڵام ئینسان خاوەنی یەک سروشت وخاوەنی یەک جەوهەرو،یەک زاتە.مارکسیش لە بەشیک لەبارەی لەخۆنامۆبونی ئینسان باس لە سروشتی ئینسان و لە جۆری ئینسان دەکات.ئەم سروشتی ئینسانە چیە؟بۆ بەدەستهینانی وەڵام ئەبێت بەشیوەیەکی غەیرە دینی،غەیری میتافیزیکی و بەتەواوەتی    بابەتی وئاشکرا و زانستی و  واقیعی  بەشوێن کێشەکەدا بڕویت.

بەبڕوای من بۆ دەستکەوتنی وەڵام ئەبێت سەرەتا لە خۆمان بپرسین ئینسان چۆن بو بەئینسان؟ئینسان بونەوەرێکی کۆمەڵایەتیە.تەنانەت لە ڕوی وفیزیکی وبایۆلۆجی شەوە ئینسان بەرهەمی کۆمەڵگایە،سەرەتا کە کورەی زەوی دروستبوو  ژیان پەیدابوو ئینسان بونی نەبوو.ئیتر داروینیزم ئەو ڕاستیەی سەلماندویەتی کە ئینسان بەرهەمی سروشتی ومێژووییە.ئینسان هەتا لەڕوی فیزیکیشەوە بونی نەبووە.مێژووی کۆمەڵگای ئینسانی،مێژوی گەشەی کۆمەڵگاکان،مێژوی دورست بونی ئینسانیشە لەهەمانکاتدا.بەوشێوەیە نیە کە سەرەتا ئینسان دروست وچاککراوە و دواتر ئەو ئینسانە کۆمەڵگا پێک ئەهێنێت.مرۆڤەکان بە تاک وتەنها یی بونیان نەبووە تا لەدەوری یەک کۆببنەوەو  کۆمەڵگا پێک بهێنن.بە پێچەوانەوە هەرئەم لەدەوریەک کۆبونەوە کردونی بە ئینسان.تەنها وشەی زمان لەبەرچاوبگریت.زمان بەشێوەی ئاسای وەک وەسیلەی قسەکردن و هۆکاری پەیوەندی کردن ئەناسرێنرێت.ئەمە بەدڵنیایەوە  دیوێکی بنچینەی زمانە بەڵام لەوە گرنگتر زمان هۆکاری بیرکردنەوەیە.بەبێ زمان ناتوانرێت بیربکرێتەوە.بەبێ وشە ناتوانرێت بیربکرێتەوە.وە زمان بەرهەمی ژیانی کۆمەڵایەتیە.واتە ئینسان بەبێ ژیانی بەکۆمەڵ توانای بیرکردنەوەی نەبووە یان بە دەربڕینێکی تر نەبوەتە ئینسان. مرۆڤیان بە ئاژەڵی قسەکەر وە یان ئاژەڵی بیرکەرەوە دەزانی وە هەردوو تێگەشتنەکە پیوستی ژیانی کۆمەڵایەتیە.ئینسان ئاژەڵێکی کۆمەڵایەتیە.کامڵ بوون و گؤڕانی فیزیکی ئینسان لەگەڵ کۆمەڵایەتی بونیدا بەیەکەوەیە.بەیەکەوە بەرەوپێشەوە دێن.ئینسانەکان کۆمەڵگا دروست ناکەن یان تەنانەت  کۆمەڵگاش ئینسانەکان،هەردوکیان بەیەکەوە تەواکەری یەکترن و گەشەدەکەن.وە لەم ڕەوتی گەشەشەکردنەدا کارو بەرهەمهینان دەوری سەرەکی دەگێڕن.

کار کاریگەرو هۆکار دەبێت هەتا لەڕوی بەدەنی و فیزیکیەوە ببێتە ئینسان .مەبەست لەکار ئیش نیە.کار واتە گۆڕینی دونیا بەشێوەیەک کە وەڵام بە پێویستیە سەرەتایەکانی ئینسان بداتەوە .وە کار هەر لەو دەستپێکەوە،هەر لەو کاتەوەی کە ئینسانەکان لە کۆمۆنە و کۆمەڵە سەرەتاییەکاندا ژیانیان بەسەر ئەبرد،یەک پرۆسەی کۆمەڵایەتی بوەو تەنها بەکۆمەڵ دەیتوانی ڕوبدات.وە لە پرۆسەی ئەم بەرهەمهینانە کۆمەڵایەتیەیە کە جەستەییش ئینسان گۆڕاوە.بڕبڕەی پشتی ڕاستبوەتەوە تا دەسەتەکانی ئازاد ببن وپەنجەی گەورەی لەبەرامبەر پەنجەکانیتریدا وەستاوە تا بتوانیت شتی پێبگرێت وە وەکو وەسیلەیەک بەکاری بهێنێت.جیاوازیەکی بنەڕەتی نیوان ئینسان ولەگەڵ ئاژەڵەکانی تر لە بەکارهێنانی ئامرازدایە وە هەر ئەو پێویستیە فیزیکیەی ئینسانی هەم-ڕۆشتن لەسەر پێ یەکان ولە ئەنجامدا ئازادبونی دەستەکان و توانای پەنجەکانی دەست لە هینان وبردنی شتەکان-گۆڕیوە وەیا بە دەربڕینێکی ڕاستر ئینسانی دروست کردوە.

مرۆڤ تەنها ئاژەڵیکە کە دەتوانێت وەسیلە دروست بکات ئەتوانێت دەستی بەردەوام بکات و هیزێک کە لە باێلوجی خۆیدا نیە بەگۆڕینی جیهانی دەرەوە،بەدەستی بهێنێت.هێزی بایۆلۆجی ئینسان توانای ئەوەی نیە کە ئینسان بهێڵێتەوە.ئەگەر ئینسان بیویستایە تەنها پشت بەهێزی فیزیکی خۆی  ببەستێ نەوەی ئینسان چەند ملوێن ساڵ لەمەوبەر لەناوچوبوو.مانەوەی ئینسان لە گروەی ئەوەدایە کە دونیای دەرەوەی بگۆڕیت  و کۆمەکی لێوەربگرێت.وە ئەم گۆڕانەی دونیای دەرەوە پرۆسەیەکە کە بە کار وە یان بەرهەمهێنانی کۆمەڵایەتی ناوی لێدەبرێت.

هەم بونی فیزیکی ئینسان  و هەم مانەوەی ئینسان بەرهەمی کاری خۆیەتی  وە پرۆسەی کار هەر لەدەستپێکەوە پرۆسەیەکی کۆمەڵایەتی بووە.لە لایەکی ترەوە ئینسان بۆ بەرهەم هینانی بەکۆمەڵ  پیویستی بەدامەزراندنی پەیوەندی لەگەڵ ئەوانی ترو لەبەر ئەوە زمانی هەبووە وە زمان بەنۆرەی خۆی بونی توانای بیرکردنەوەو گەشەی مێشکی دروستکردوە.سەرچاوەی ئەم هەموو گۆڕانکاریە بەرهەمهینانی کۆمەڵایەتی لەپێناو مانەوەدایە.تاکی ئینسان جیالە کۆمەڵ و بە شیوەی فەردی نە تایبەت مەندیە بەدەنیەکانی مرۆڤێکی بەدەستهیناوە وە نە دەیتوانی بمێنیتەوە.

هەموو کۆمەڵناسێکی بۆرژوازیش ئەمڕۆ ئەمەی قوبوڵەو لەمە زیاتر ناتوانێت بڵێت کە ئینسان بونەوەرێکە کۆمەڵایەتی کە تەنها بە کۆمەڵاتی ژیان کردن  ماوەتەوە.میشکی ئینسان،دەستی ئینسان،بڕبڕەی پشتی ئینسان شکڵی گرتوە کە شێوەیەک کە بتوانیت بەکۆمەڵ بەرهەم بهێنێت.وە بەکۆمەڵ بمێنێتەوە.ئەگەر بمانەوێت بە دەستەواژەی فەیلەسوفەکان قسە لەسەر  ڕەسەنایەتی تاک وڕەسەنایەتی کۆمەڵ بکەین ئەبینیت کە بەبێ کۆمەڵ ئینسان ڕەسەنایەتی نیە.

بەم شێوەیە ڕۆشنە کە کاتێک ئەڵێین <<ئینسان بونەوەرێکی کۆمەڵایەتیە>>ئەمە تەنها بڕیارێکی تیئۆری-فەلسەفی نیە،ڕاستیەکی  بەرچاو و چاودێرە لەسەر ڕەوتی گۆڕانی جەستەی وکۆمەڵایەتی ئینسان. ئەمە ڕاستیەکە کە لەسەر هەمو تایبەت مەندیەکانی کۆمەڵگاکانی تری وەک چینەکان،دەوڵەت ومەزهەب وخێزان و خاوەندارێتی و هیتر دێتە پێش،ئێمە هەتا ئێستا  هێشتا نەچوینەتە ناو قوناغی تەکاملی کۆمەڵگا.کێشەکە ئەوەیە کە سەربەخۆ لە هەموو ئەو تایبەت مەندیانە و قۆناغی گەشەی کۆمەڵگایش هەروەها لە ڕویی مێژویی و هەم شیکردنەوە ئینسان بەرهەمی کۆمەڵایەتیەو لە پێناو مانەوەیدا پێوستی بە ژیانی کۆمەڵایەتیە.دەوڵەت وچین و ئاین خاوەندارێتی و ڕوی بەرهەمهینان و هتد مێژوییش و شیکارانەش دواتر دێتە ناو وێنەکەوە.

سەرەتای لەخۆنامۆ بون:خاوەندارێتی تایبەت و چینەکان

هەوڵی ئینسان بۆ مانەوە ،واتە ژیانی بەکۆمەڵ و بەستنی پەیوەندی لەگەڵ ئەوانی ترو کاری بەکۆمەڵ و گۆڕینی جیهانی دەرەوە لەپیناو بردنەسەری پێویستیەکانیدا،ئەمڕۆ لە زانستی ئابوری بەرهەمهینان و چالاکی بەرهەمهینان ناوی ئەهێنرێت وە زۆرتر پشتگوێ ئەخرێ کە سەرچاوەی ئەم چالاکیە ئابوریە خودی مانەوەی  هەبونی  ئینسانە.وە خاڵیکی گرنگتر ئەوەیە کە هەموو تایبەت مەندیەکانی کۆمەڵگای ئینسانی،لە هەبونی چینەکانەوە تا ئاین وکەلتورو خاوەندارێتی و هتد لەم هەوڵەدا بۆ مانەوە،ڕەگی لە بەرهەمهینانی کۆمەڵایەتیدایە.

لەکۆمەڵگەی سەرەتایی ئینسانیدا هەر تاکێکی ئامادە بەکار لەکۆمەڵگادا تەنها دەیتوانی کە بۆ دابینکردنی پیداویستیەکانی خۆی و مانەوەی مناڵەکان کە توانای کارکردنیان نەبوو بەرهەم بهێنن.هێزی بەرهەم هێنانی ئینسانی و وەسیلەیەک کە بەکاری ئەهێنێت  هێشتا بەو ڕادەیە نیە کە هەردوو دەست بتوانێت کە لەسکێک یان سک ونیوێک بە تێری بپارێزێت.کۆمەڵگا تەنها توانیا بەجێهینانی پێوستیەکانی بەرهەمهینەران و مناڵانە.لە خێلە کۆچەریەکان تەنانەت بەساڵاچوان ناتوانن ماوەیەکی زۆر  دوای لەکار کەوتن لەژیاندا بمێننەوە.لەپیرانی کۆمەڵگا دەگەڕێن بەتەنها بمێننەوە هەتا ئەمرن.لە ناو خێڵی هیندیە سورەکانی ئەمریکادا ئەم دابونەریتە هەتا کاتی دۆزینەوەی ئەریکا هێشتا هەر بەردەوام بوو وە پیرەکان بەتەواوەتی ئەم چارەنوسەی خۆیان قوبوڵکردبو وە بەئارامی و ڕازیبون و خۆشحاڵیەوە بەشیوازی مردنەوە دەڕۆشتن.وایەن دەزانی کە لە پێناو درێژەدانی ژیانی مناڵ و نەوەکانیان ئەمە کارێکی زەرورو پێویستە.

بەم پێیە قوناغیک هەیە لە مێژوی گەشەی ئینسان کە کارکردنی کەسانی ئامادە بەکاری کۆمەڵگە لە پێناو مانەوەی کۆمەڵگە بەتەواوی پێویستە. واتە بە دەربڕینێکی تر هیچکەس ناتوانێت کار نەکات وە بەهۆی کاری کەسانی ترەوە بژیت.ئەم پێوستیەی کارکردنی هەموو ئەندامانی ئامادە بەکاری کۆمەڵگا لە گۆشەیەکی ترەوە خۆی نیشاندەری ئەو ڕاستیەیە کە هەرچی بەرهەمدێت لە ڕێگەی بەرهەمهێنەران و مناڵانی کۆمەڵگاوە بەکار ئەهینرێت،وەئەگەر شتێکیش پاشەکەوت دەکرێت  بۆ ڕۆژێکە کە بەهۆی سروشتی بەرهەمهێنانەوە گونجاو نیە بۆ نمونە ناتوانی بڕۆیت بۆ ڕاو وەیان بۆ کۆکردنەوەی میوەو تۆوی گیا و بەدەستی بهێنیت.

تاکاتێک بارودۆخەکە بەو شێوەیە،تاکاتێک هەموان ئەبێت کاربکەن وە بەرهەمی زیادەلە بەرهەم لە ئارادانیە بەتەئکید چەوسانەوەو بەلاشخۆریش ڕەخساونیە.لەکاتێکدا شتێک بۆ دزین نەبێت،دزیش سەرهەڵنادات.هەموان بۆ مانەوە ئەبێت کاربکەن.مانەوەی کۆمەڵ و تاک مەرجن بۆ یەکترو تێگەیشتنێکە.بۆ مانەوەی هەر تاکێکدا هەموان ئەبێت کاربکەن وە بۆ مانەوەی هەموان ئەبێت هەموو تاکێک کاربکات.لە ڕاستیدا مانەوەی کۆمەڵگا پێشمەرجی مانەوەی تاکە ومانەوەی تاکیش پێشمەرجی مانەوەی کۆمەڵگایە.

ئەگەر فەیلەسۆفانێک لە کۆمەڵگە سەرەتییەکاندا بژیانایە بونگەرا(ئەگزیسیانتالیست)نەئەبون چونکە بەحسابی فیلسوفه کان، " بون " و " هه بون" هه ر یه ک بو. چونکه دەرکەوتەی ئینسان له به رامبەر جوهه ری کۆمەڵایەتی  ئینساندا رانه وه ستابو. کومه ل و تاکه که س یه ک بون و هیشتا تا که که سی و شوناسی به کومه لی ئه ندامانی کۆمەڵگا دژی یه ک نه وستابونه وه . ئه گەر شه ڕیک هه بوایه، شه ڕی هه مو خێڵ بو له گه ل سروشتدا دا. ئه گر ململانێیەک هه بو، بو مانه وه ی هه موان بو، و هه موان ده یانزانی که مانه وه ی هه موان، یه عنی مانه وه ی من، و مانه وه ی من یه عنی مانه وه ی هه موان. ته نانه ت کاتیک که پیریکیان به جی ده هیسشت تا بمریت، ناڕازی نه بو، به زه رور بونی ده زانی و قه بولی ده کرد.

لەم قوناغەی کامڵ بونی کۆمەڵگەدا ڕوبەڕوبونەوەو ململانێ لەگەڵ سروشتدایە نەک لە نیوان ئینسانەکاندا.نە هیچ کەس لە کۆمەڵگا دور ئەکەوێتەوە وە نە هیچکەس لەخۆی نامۆدەبێت.جۆریک یەکێتی و هارمۆنی لە نیوان تاک و کۆمەڵگەدا هەیە وە ئەمە گرنگترین تایبەتمەندی کۆمەڵگای سەرەتایی پیش. چینایەتی ئینسانیە.

ئەم تایبەتمەندیە لەگەڵ گۆڕانی هۆیەکانی بەرهەمهێنان و لە ئاکامی گەشەی هیزە بەرهەمهێنەرەکانی کۆمەڵگا لە نێودەچێ.کاتێک کە هیزەکانی بەرهەمهێنان گەشەدەکەن کە ئیتر هەر کە تاکێک زیاتر لە سکی خۆیان بەرهەم بهێنن ئەو کاتە ئەو پرسیارە دێتە پێشەوە کە ئەبێ چیبکەین لەو زیادە بەرهەمە؟ئیتر هەموان ناچارنین کاربکەن هەتا بمێننەوە.بۆ نمونە کاری دوو لەسەر سێی کەسانی ئامادەبەکار  بۆ مانەوەی هەموان بەس بێت وە یەک لەسەر سێی خیڵ ئەتوانن کار نەکەن. ئەم یەک لەسەر سییە چ کەسانێکن؟کەسانێکن کە بەجۆرێک دەوری بەرچاویان هەبووە لە ناو خێڵدا،کەسێکە کە باش ڕاوی کرد بێت.کەسێک کە بەباشی ڕێکخستن وهاوئاهەنگی کردوە،کەسێک کە سروشت وهێزە سروشتیەکانی باشتر<<ڕون>>کردوەتەوە،جادوگەرو پیرانی ئاینی خێڵ کە لەگەڵ خوداکاندا پەیوەندی تایبەتیان هەیە.لە کۆمەڵگا سەرەتایەکاندا ئاین هەیە بەڵام نەک لەبەر ئەوەی کۆمەڵگە بۆ ئێمە والێ بکات بەرگە بگرێت.بەڵکو لەبۆئەوەی کە سروشت بکاتە جێگەی بەرگەگرتن.ئاین هەیە بۆ ئەوەی کە بڵێت هەورە بروسکە لەکۆیەوە دێت وەچۆن ئەبێت مەترسیەکانی لافاو وبومەلەرزە لەسەر خۆمان دورخەینەوە.بۆ ئەوەی کە ئارامی بە خێڵ بدات،باوەڕ بەخۆ بون بدات،بێت بۆ هاوکاری خێڵ.جادوگەرو پیرە ئاینیەکانی خێڵ لەکاتی بەشداربون لە چالاکیەکانی بەرهەم هێناندا دەوری بەرچاویان یارمەتی وەرگرتنە لە خوداکان لەو چالاکیانەدا.کەسێک کە خودای ڕاوکردن دەکاتە هاوڕێی خێڵ ،دێتە پێشەوەو ڕاوچیەکان بە ڕەمزو خشڵ ئاینی دەڕازێنێتەوە وە یان مەراسیم و سەماکانی پێش ڕاوکردن سەرکردایەتی دەکەن،  کەسانێک کە کاریان ڕێکخستنی مەراسیم وبۆنە ئاینیەکانە، کەسانێک کە بەڕیوەبەرێتی و ئاکارو کاروباری خێڵ وەردەگرن وە هەروەها ئەو شێخ و گەورەکانی خێڵ.وە ها کەسانێک کە  دەوری تایبەت وبەرچاو لە قەبیلەدا بەدەست ئەهێنن وە ئەکەمین کاندیدەکانی دەست کێشانەوە لە بەرهەمهینان و سودوەرگر لە زیادە بەرهەمی ئەوانی ترن.کاری ئەم شێخانە بەرتەسک ئەبێتەوە بە پەیوەندی لەگەڵ خوداکان یان ڕێکخستنی ڕاو وەیا سەرۆکایەتی وبەڕیوەبەری خێڵ ولەو بابەتە. جادوگەری قەبیلە تەنها بە ئامادەکردنی مەراسیم و سەما ئاینیەکان بەدەستەوە دەگرێت و ڕاوچیانی دیار بە ڕیکخسن و ئیدارەکردنی ڕاو وە شیخەکانی خێڵ بە سەرۆکایەتی وچارەسەرو کۆتایهینان بە کێشەکانی خێڵ.

وە بەم شێوەیە کاردابەشکردن دەستی پێکرد.وەیان بەدەستەواژەیەکی باشتر دابەشکردنی کارو بێکاری! بێکاری ئەدەنە ژمارەیەک و کاریش ئەدەن بە هەنێکی تر ژمارەیەک جەنگاوەری باشن وژمارەیەک شێخی ئاینین وە ژمارەیە شێخی خێلن کە بەباشی ڕیکدەخەن وبەڕیوەی ئەبەن و هتد.ئەوانە ئەبن بە خانەدانی خێڵ وئەو ئەشرافانە ئەبنە کەسانێک کە ئیتر لە ناو پروسەی بەرهەم هیناندا دێنە دەرەوە.وەلەهەمان کاتدا چیاوڕیگایەکی لەپێشتر ، مافی لەپێشتر و بارودۆخێکی باشتریان هەیەلە ئەوانی تر.چێگایەکی تایبەت و نایابیان لە کۆمەڵگادا هەیە.لەبەر ئەوەی وادێتە پێش چاو کە کارەکانیان تایبەترو گرنگتر و بایەخی بۆ پاریزگاری ومانەوەی کۆمەڵگا زیاترە.وەها دێتە بەرچاو کە پەیوەندی لەگەڵ خوداو وە ڕێکخسن وکاروبارو ئەرکی خێڵ ،کە هەر ئێستا لە ڕوی ئەوەوە دابەشکردنی کار وچاودێری لە مافە تایبەتەکانی شێخی خێڵدا وەستاوە،کارێکی لەپێشترو گرنگترە هەتا بەشداریکردن لە بەرهەم هێنانداوە ئەمە بناغەو باوەڕی شکڵگرتنی توێژی خانەدان وخەڵکی سادە و دابەشبونی چینایەتییە لە کۆمەڵگادا.

ڕیشەی خاوەندارێتی تایبەتیش هەر لەمەمان زیدەبەرهەمدایە.هەتا کاتێک کە شتیک بۆ پاشەکەوت کردن لە ئارادا نەبێت خاوەندارێتیش بێ مانایە .تا ئەوکاتەی کە هەموو شتێک ئەبێت لە ڕێگەی بەرهەم هێنەرانەوە بەکارببرێت هەتا بتوانرێت بەهەمهینان درێژەی هەبێت هیچکەس ناتواانێت خاوەنی شتێک بێت.ئەوتوانایی وپێویستیە لە ئارادا نیە کە شتیک لەگەڵ شتێکی تر بگۆڕیتەوە،شتێک بمێنێت ،شتێک بەهای هەبێت،شتێک ببێتە کاڵا،شتێک کە کەسیک بکڕێت.هەموشتێک بەرهەم دێت بۆ بەکارهێنان،هەر بەوهۆیەوە داهاتی بەرهەم کاڵاوەقابلی خاوەندارێتی نیە.تەنها ئەتوانرێت بەروبومی زیادە پاشەکەوت بکرێت.وە وەک موڵکێت دێتەدەرەوە وە بەناچاری پەیوەندیە حقوقیەکانیش پێویستە کە ئەوە دیاری بکەن کە ئەم زیادە بەرهەمە کێ خاوەنیەتی.ئەبێت کەسانێکیش لەکۆمەڵگەدا ئەم پەیوەندیانە بپاریزن وبەڕیوەی بەرن.وە ئیتر ئاشکرایەکە کاندیدی(سروشتی)ئەمە کاری جادوگەران وشێخەکانی خێڵ و سەرۆکیجەنگاوەران وڕێکخەرانی ڕاو و پیاوە بەساڵاچوەکانی خێڵ وشیخەکانی خێڵن.وەبەم شێوەیە خاوەندارێتی وپەیوەندیەکان هاوچەشنی لەگەڵ خۆیدا بەشێک لە کۆمەڵگا ئەگؤڕێت بە دەسەڵاتدارانی کۆمەڵگا،بە پاسەوانانی خاوەندارێتی وپەیوەندیە پیرۆزەکانی خاوەنداری.

ئەم بارودۆخە چونیەکی ویەکێتی بەرژەوەندیەکانی کۆمەڵ وتاك بەسەریەکدادەدات وئەمە لەسەرەتایی ترین ئاستدا بنەمای لەخۆنامۆبونی ئینسانە.ئینسانی پێش خاوەندارێتی تایبەتی وپێش چینەکان لەگەڵ کۆمەڵگا و لەگەڵ پێناسەی کۆمەڵایەتی خۆیدا لە یەکێتیدایە.هێشتا یەکەمین تاوان ڕوی نەداوە ئینسانیان لەبەهەشت دەرنەکردوە!هێشتا دوو قوتبی کۆمەڵ وتاک بونی نیە.کۆمەڵگا یەک یەکەی یەکپارچەیەو ئەندامەکانی بەرژەوەندی ناکۆکیان لەگەڵ یەک نیە.هەموو تاکێک لەگەڵ کۆمەڵگەدا وهەموو کۆمەڵگە لەگەڵ تاکەکاندا هاوکارو یەکگرتوون.لەگەڵ بە چینایەتی بونی کۆمەڵگادا ئەم هارمۆنی و هاوکاریەش بەسەریەکدا تێک دەچێت. خاوەندارێتی <<یەکەمین تاوان>>ێکە کە پێکەوەیی تاکەکانی کۆمەڵگای لەگەڵ یەکتری و لەگەڵ هەموو کۆمەڵگا لەبەریەک هەڵدەوشێنێت وچیرۆکی لەخۆنامۆبونیش هەر لێرەوە دەستی پیکرد <<بون>>جێگای خۆی ئەدا بە <<هەبون>>،جێگای کۆمەڵایەتی تاکەکان لەژێر تیشکی پێگەیان لە پەیوەندیەکانی خاوەندارێتی،لەژێر تیشکی پیگە چینایەتیەکەیاندا ئەوەستێ.ئینسانەکان لەسەر بنەمای پەیوەندیان بە هۆیەکانی بەرهەمهینان،بەپێی ئەوەی کە خاوەنین وە یان بەکار هێنەرین،پێناسە ئەکرێن وە بەم پییە  پیناسەی کۆمەڵایەتی ئینسانەکان پێشێل و نکوڵی لێدەکرێت.ئینسانی چینایەتی، ئیناسنی شێوێنراوە،ئینسانی  دورخراوە لە ڕاستی هەبونی خۆی وئینسانی لە خۆنامۆبوە.وە لەبەر بەڵگە و شیاوی تێگەیشتن و شیاوی بەرگەگرتنی ئەم هەلومەرجەیە کە لەپایەیی ترین ئاستیدا هەموو ڕوبینای کەلتوری و فکری کۆمەڵگای چینایەتی،وە لەسەر ئەو تەوەرەیە ئاین گرنگی پەیدا دەکات  و هەر لە سەرەتای دەرکەوتنی چینەکانەوە هەتا ئەمرۆ دەسەڵاتی هەبووە.

شوناسی چینایەتی لەبەرامبەر شناسی کۆمەڵایەتیدا

ئەگەر ئەم باسە سەبارەت بە پێناسی یەکسان و کۆمەڵایەتی ئینسانەکان مان لەگەڵ ئینسانی کۆمەڵگەی سەرەتای سەرهەڵدانی چینەکاندا بخستایەتە ڕوو وەڵامی ئەوەمان ئەبیست کە <<کام ئینسانانە ئەڵێن؟>>پێرانی خێڵ ئەم پێناسەی تۆ نایانگرێتەوە.ئەوان کار ناکەن ئەوان نە ڕاو دەکەن وە نەئیرەقێک لەزەویدەدەن.ئەوانە ئەیانەویت بەشێوەیەکی تر خزمەت بەکۆمەڵگە بکەن یارمەتی دەدەن هەتا ئیمە خودا بپەرستین.خوداکانیان ئەهێنا بۆ یارمەتیدانی ئێمەوەیان شەڕەکانمان بۆ ڕیک دەخەن وەیان کاروباری خێڵ چاروبڕ (حەل وفەسڵ)دەکەن.پارێزگاری لەخاوەندارێتی تایبەت دەکەن.ڕێگەنادەن کەسێک ماڵی کەسێکی تر ببات>>وە ئەگەر یەکێک باسی لەخۆنامۆبونی پێش لە شکڵگیری چینەکان بخستایەتە ڕوو بۆهیچکەس قابیلی تێگەیشتن نەبوو.دابەشکردنی کۆمەڵگە لەسەر بنەمای خاوەندارێتی هێشتا دەستی پێنەکردوەولەئاکامدا کێشەیەک بۆهیچکەس نەهاتوەتە پێش.هەردەرکەوتنی ئەم مێژوە لە گەشەی مرۆڤایەتی نیشانی ئەدات کە مرۆڤ بەهۆی کۆمەڵایەتی بونیەوە بوەتە مرۆڤ.لەگەشە فیزیکیەکەیەوە واتە پێگەیشتنی دەست ومێشک و ڕاستبونەوەی لەشی هەتا هەوڵەکانی لەپێناو مانەوەوکاروبەرهەم هێنان کەهەر لەسەرەتاوە پرۆسەیەکی کۆمەڵایەتی بووەئینسان بونەوەرێکی کۆمەڵایەتیەنەک تەنها بەبەڵگەی ئەوەی کە ئەمڕۆ بەبێ کۆمەڵگە ناتوانین لەژیان بەردەوام ببین بەڵکو لەوەش گرنگتر بەو بەڵگەی کە لەڕوی مێژوییەوە،بەپرۆسەیەکی درێژماوەی چەندین ملیۆن ساڵە،بەشێوەی کۆمەڵایەتی شێوەمانگرتوەو وە دروست بوین.ئەم پرۆسەی شکڵگیری وپیگەیشتویی بناغەی بونی ئێمەیە،تایبەت مەندیەکی مێژویی و ڕۆحی ودەرونی،کەلتوری دەرونناسی کۆمەڵایەتیە،بەردەوام لەگەڵماندا بووە،تێماندائەمێنێتەوە.بەهەمانشێوەی بەدەنی هەر تاکێک کە دیتە دونیاوە

بەشێوەیەکی تۆکمە لە کاتی پیتانی تۆوەوە هەتا هاتنە دونیاوە هەموو ئەو سەردەمی میژوی فیسۆلۆجیش،لەبونەوەری ناوکیسە ئاوێکەوە هەتا ئینسانیکی پێگەیشتو،لەمناڵدانی دایکیەوە تێدەپەڕێنێت هەربەو مانایە تەواوی سەردەمی مێژوی مرۆڤایەتی لەبیرو هۆشی ودەرونناسی کۆمەڵایەتی هەمو تاکێکدا هەیە،بەهەر چینێکەوە پەیوەست بێت.

کاتێک قسەلەسەر سروشتی ئینسان دەکەین ئارەزو بۆژیانی بەکۆمەڵ و خۆشەیستیمان بۆیەکتر،مرۆڤدۆستی وپێکەوە ژیان لەگەڵ ئەوانیتر ئەڵێی لەە ناگایی هۆشمەندی مرۆڤەکاندا هەڵکۆڵراوە.مێشک بەم شێوەیە لەپەیوەند بە تاک وکۆمەڵ وپەیوەندیەکۆمەڵایەتیەکان شکڵی گرتوەو دروست بوەو گەشەی کردوە .ڕەوتی بیرکردنەوەی هەرئەمەبوە.ڕەوتی خۆناسینەوەی هەر ئەمەبوە.ڕەوتی کەلتوری هەرئەمەبوە.کەتوری چینایەتی وکۆمەڵگەی چینایەتی بەهەموو گرانی(قورسی)ڕەشیەکەیەوە نەیتوانیوەوناتوانێت ئەمە لەئینسان بسەنێت.

لە هزری تاک تاکی ئێمەدا تەواوی مێژوی مرۆڤایەتی هەڵکۆڵراوە.بەرهەمی ئەوین.لێرەوە هاتوینەبون،بەردەوام لەگەڵ ئێمەدایە،وەدەتوانی بڵێت کە بەشێک لەغەریزەکانی ئیمەیە.لەهەزارو یەک ئەفسانەو پەندو مەتەڵ وچیرۆک ومۆسیقا و هۆنراوەوهیتردا لەهەموو شوینیکدا ئەیبینیت.پیوستی مرۆڤ بە مرۆڤ،ئازاری تەنهایی ئینسان.ئەم کێشەی هەمو شانۆگەریەکان وهۆنراوەکان وچیرۆکەکانی لەپێش سەدەکانی ناوەڕاستەوە هەتا ئیستا بووە.پێویستی ئینسان بەکۆمەڵ .وەهاتنەدی فەردیەتی'تاکێتی'هەر تاکێک لەگەڵ کۆمەڵدا.وەهاتنەدی تاکێتی هەر تاکێک لەگەڵ ژیانە کۆمەڵایەتیەکەیدا ولەگەڵ یەکسانیەکەی لەگەڵ کۆمەڵگەدا.ئەم وتەی فەرد وکۆمەڵ وئەم ڕاکردنەی تاک لەکۆمەڵ وەلەلایەکی ترەوە پێویستی تاک بەکۆمەڵ لە هەموو شوێنێک هەیە.لەعیرفاندا هەیە.عیرفانی ڕۆژهەڵات وڕۆژئاوا.لەفەلسەفەی زین(لەئاینی بوزایدا وەک تاکەڕیگای گەیشتنە بەحەقیقەتەلەڕێگەی بیرکردنەوەوە)،لەمەولەویشدا هەیە.بەبێ وشیاریەوەبێت یان ناوشیاری.کاتێک مەولەوی دەڵێت<<ئادەمێ لەوعالەمی خاکی پەیانابێ دەبێ >> وەیا<<عالەمێکی دی دروست بکرێت لە نوێ ئادەمێ>>وەیا <<هەرکەسێک دورکەوێتەوە لە ڕەگ وڕیشەی خۆی ،ڕۆژگارێک ئەیدۆزێتەوە بنەچەی خۆی>>لە ڕاستیدا ئەیەوێت ئاماژە بەهەمان ئازار بکات.ئەم بنچینەیە چیە؟سۆفیەکان بۆچی گریان وزاری دەکەن؟ چی ڕویداوە؟ئینسان لەچی دەرچوە؟لە داستانێکدا کە بنەماکەی ئاینە دیسان  هەمان کێشە ئەبینیت.ئینسان لە بەهەشت کرایەدەرەوە.بەهەشت هەر لێرەدابوو وەلە دەستچو.یەکەمین گوناح ڕویدا وهەمو شتێکی گۆڕی.یەکەمی گوناح چی بوو؟ئینسان لە چی ڕۆشتە دەرەوە<کاتێک دەڵێین ئەوانە ئەفسانەن یا داستانی خەیاڵین وفەنتازین وخەیاڵکردن بەو مانایە نیە کە پەیوەندیان بە واقیعەوە نیە.قورئان یا ئینجیل لەئاسمانەوە دانەبەزیون.بەکورتی ئەم ئە ئەفسانانەبەشێوەیەک ڕاستیەکانی مێژوی مرۆڤایەتی دەخەنەڕوو.ئینسان بەم شێوەیە ئارەزو داواکاریە بەدەست نەهاتوەکانی ڕادەگەیاندوەدۆزەخوبەهەشتی ناردوەتە ئاسمانەکان وکەسێکی وەک ومەسیحی گۆڕیوە بە سومبوڵی ئازارو نەهامەتی بەشەریەت.هەموو ئاینەکان دەڵێن ڕۆژێک ئیمە هەمومان ئازاد بوین،یەکەمین گوناحمان ئەنجامدا(ئێستا ئایندارێک ئەڵێت سێومان خواردوەو یەکیکیتر ئەڵێت گەنممان خواردوە)وە ئازادی یەکانمان زەوتکرا ئینسان ئیتر ئەو ئینسانە نیە.لەبنچینەی خۆمان دابڕاین ئایا ئەمە تەنها میتافیزیکە؟مادام کەمیتافیزیکە ئەبێت ڕونی بکاتەوە.چۆنکە میتافیزیکە نابێت میتافیزیکیش ڕونی بکاتەوە.چ کاروکاردانەوەیەکی کۆمەڵایەتی بوەتە هۆکاری ئەوەی کە ئەم ئەفسانانە دروست ببن وە ئاین و سۆفیگەری دروست ببن؟وە ئەمڕۆ لە فەرهەنگی دونیایی هاوچەرخی مرۆڤایەتیدا خۆی  بەشێوەی لەخۆنامۆبون وئاگزیستانسیالیزم(وجودیەت)و نیهیلیسم(هیچخوازی)و هیتر پیشان بدات.ئەم گرفتەچیە؟بۆچی بەم شێوەیە ئەبێت؟کێشەکە ژیرپێکەوتنی هەویەتی کۆمەڵایەتی ئینسانە.ئازادی بەومانایەی کە مارکس لەبارەیەوە دەڵێت<<ڕزگاری ئینسان وەک پێش مەرجی ڕزگاری کۆمەڵگەو ڕزگاری کۆمەڵگە وەک پێش مەرجی ڕزگاری ئینسان>>.مارکس هەموو مێژووی کۆمەڵگەی چینایەتی بەمێژووی پاش مێژووی مرۆڤایەتی ناودەبات.ئەڵێت مێژووی ئینسانی هێشتا دەستی پێنەکردوە.ئەم مێژوە تەنها بەلەناوچونی چینەکان وبەدیهێنانی هەویەتی ڕاستەقینەی ئینسانەکان دەتوانێت دەست پیبکات.جیهانێک ئەبێت سەرلەنوێ دامەزرێنینەوەلە مرۆڤە نوێیەکانی ئەو جیهانە تازەیە مرۆڤی نوێی تر دروست دەبێت.نەک لەبەر ئەوەی لە خەونەکانماندا هەیە.لە ڕابردوماندا هەیە.لە زەینماندا هەیە.لە قوڵترین خواست وئارەزوەکانماندا هەیە.

لە توندوتیژ ترین کۆمەڵگەی چینایەتیدا هەروەها کاتێک  کارەساتێکی سروشتی ڕوئەدات پێکەوە ژیانی وئارزوی کۆمەک کردن بەوانی تر بەرجەستە ئەبێتەوە وهەموان دەخاتە جوڵە.کاتێک لە کالیفۆڕنیا-بەبۆچونی من کالیفۆڕنیا نمونەی جەنگەڵی سەرمایەداریە-زەمین لەرزەیەک دەبێت،هەموو تاکگەرایی لە ژێر تیشکی هەستی هاودەردی وهاوپشتی بەکۆمەڵدا ڕادەگرێت وهەموان بۆ کۆمەك کردن ڕیکدەکەون وە هەنگاو بەرەو پیشەوە دەنێن.

یان زەمین لەرزەیەک کەلەم دوایانەدا لە ئۆقیانوسیە هات.خەڵک لە وڵاتانی جیاواز جیاواز لە دەوڵەتەکان و لەبەرامبەر بڕێکی زۆر کەمی کۆمەكانی دەوڵەتدا خۆیان بۆ ئەرکی کۆکردنەوەی کۆمەک ڕێکخست وبەهانای خەڵکی ئەوسەری دونیاوە گەشتن.ئەمە ئینسانیەتە کە  سەرباری زاڵبونی کەلتوری زاڵی چینایەتی روی خۆی نیشان ئەدات.ڕۆژگارێک بنچینەی خۆی ئەدۆزێتەوە!مرۆڤەکانیان بە میللەت دابەشکردوە،بە ئاین دابەشیانکردوە.بە ڕەگەز دابەشیانکردوە.لەبەرامبەر یەکتدا دایان ناون،مێژوی کوشتاریان بۆ دروستکردون.سرب وکرۆواتیا بەربونەتە گیانی یەکتر.تورکەکان ئەرمەنەکانیان کوشت،قوبرسیەکان یونانیەکانیان کوشت،ئێرانیەکان عەرەبەکانیان کوشت،عەرەبەکان ئێرانیەکانیان کوشتوە؛مێژوی چینایەتی مێژوی کوشتارەکان وکوشتاری نەوەکانە.ئینسانی چینایەتی تەنها بونەوەرە کە هاوڕەگەزی خۆی دەکوژێت.وە بەم پێی ئەمە مێژوو نیە کە ئێمە دەخاتە جوڵە.ئەوەی کە ئێمە دەخاتە جوڵە هەویەتی ئینسانی وبونی کۆمەڵایەتی ئێمەیە.

وە ئەم هەویەتە ئینسانیەبەبەردەوامی لە کەلتوری باڵادەستدا  نکوڵی لێدەکرێت،بەردەوام ئەلێن یاسای سروشتی کۆمەڵگە چاودێرە،بەبێ چاودێری ئێمە کۆمەڵگە لە جێی خۆیدا نامێنێ،وەیان بەبێ خاوەندارێتی تایبەت،وە بەبێ پیرۆزکردن خاوەندارێتی تایبەت بەرد بەسەر بەردەوە نابێت.بەردەوام بەگوێیاندا(تەڵقینیان)ئەدەن وە لەگەڵ هەمو ئەمانەشدا  کافیەکەبەیەک بەڵگە  نەزمی ڕۆتینی ئەم کۆمەڵگەیە لەبەریەک هەڵوەشێت تا ئاشکرا ببێت ئەم هەموو تێزو بنچینەو پیرۆزیانە بێ بنەمایە.گاڵتەجاڕی مێژوو لێرەدایە ئەم هەموو ڕوداو کارەساتە سروشتیەکە چەندین ملیۆن ساڵ لەمەوبەر بونە هۆکاری ئەوەی کە ئینسانەکان بەشێوەیەکی کۆمەڵایەتی بژین وەبەکۆمەڵ ڕوبەڕوی سروشت بڕۆن هەتا بمێننەوە،هەمان ڕوداوەکانی ئەمڕۆ دێننەوە یادمان کە تۆ هەمان مرۆڤیت،کە پێمان بڵێت کێشەکانتان خۆتانن.هەر کارەساتێکی سروشتی کە ڕوئەدات ئەوەمان بیردەهێنێتەوە کە وەکو ئەوەی بەکۆمەڵ دەتوانین بمێنینەوە.گرنگ نیە کەمن لە ئەمریکام وە کارەسات لە کەنارەکانی ئۆقیانوسیە(Oceania)یە.بەکۆمەڵ دەتوانین بمێنینەوە.وە ئەم کۆمەڵەی تر بەمانای چەند ملیار ئینسانی سەر ڕوی زەوی دێت.سروشتی توندوتیژ کە ئیمەی کۆمەڵایەتی کردپەنجەی شەشەممانی لەبەرامبەر پەنجەکانی تردا دانا،پشتمانی ڕیک کردەوە زمانی پێداین وە پەیوەندی لە نیوانمانا دروستکرد،هەر ئەو سروشتە توندوتیژە،ئەمڕۆ پێمان دەڵێت کێشەی ئێوە خۆتانن وە کێشەکانتان لە کۆمەڵگەدایە.کاتێک دەڵێنن لەخۆنامۆبونی ئینسان ،مانای  ئەم بونە کۆمەڵایەتیەی ئینسان بنچینەی کۆمەڵایەتی پەیوەندیە کۆمەڵایەتی نیە.بنەما ئابوریەکەشی ئەمە نیە.بنەمای کەلتوری زاڵیش ئەم نیە ،بنەمای هیچ شتێک نیە.ئەو شتەی کە مرۆڤی کردە مرۆڤ،واتە کۆمەڵگەو شناسی کۆمەڵایەتی ئینسان ،بەڕەسمی ناناسرێت،لە فکری ئێمەدا،لە ئایدۆلۆژیەکدا کەکۆمەڵگەی پێ پەروەردە ئەکرێت،لە یاساکانی کۆمەڵگەدا،لە پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکاندا،بەشێوەیەکی ئۆبژکتیڤ نوێنەرایەتی ناکرێت.لەهیچ پرۆسەیەکی یاسای، قانونی،ماف،ئابوری،کەلتوری،کۆمەڵایەتی  جۆری مرۆڤ نوێنەرایەتی ناکرێت.بنچینەی هیچ شتێک .ئەمە ڕیشەو بنەمای لەخۆ نامۆبونە.

سەرمایەداری ولەخۆنامۆبون

ژیان چیە؟مرۆڤەکان هاتونەتە دونیا بۆ ئەوەی چیبکەن؟سەیرەکەن ئەمە پرسیارێکە کە لێوردبونەوەی لەڕادەبەدەر ئینسان توشی سەرەگێژەدەکات.کاتێک زۆر لەم بارەیەوە قوڵ بیتەوە گێژ ئەبیت وناگەیتە شوێنێک.بەکورتی وەک خیامی لێ دێت.لەکۆتایدا خیامەکانی ئەم سەردەمەیش لەم لەخۆنامۆبونەوە سەرچاوە دەگرن.بەڵام ئەگەر لەدونیایی مالیخولیای میتافیزیکی بێیتەدەرەوە باشترین وەڵامێک کە بۆ پێناسەی ژیان بەدەستی ئەهێنیت ئەوەیە کە ژیان داهێنانە.

بنچینەی ژیانی مرۆڤ داهێنانە وەلە نیزامی سەرمایەداریدا لەخۆنامۆبون دەگاتە کۆتای خۆی.لەبەر ئەوەی کە داهێنانی مرۆڤەکان بەدینایەت.لەمیحوەری مێژوی گۆڕان(تەکامل)ی ئینسان و ڕەوتی بەئینسان بونی ئینسانەکاندا دەسبردن بۆ ژینگەی دەروە گۆڕانکاری لە ژینگەی دەروە بەمەبەستی  دابینکردنی پێویستیەکانی ئنیسان،ئینسان هێزی گۆڕانکاری کردنی ژینگەی سەردەمی خۆیەتی.هێزی گۆشەگیر تەنها چاودێری دونیا نیە،کۆیلەی غەریزەکانیشی نیە وابیر دەکاتەوە،کەوشیاری لە بونی خۆی وسروشت وە بە وشیاریەوە لەبەرژەوەندی خۆی وبۆ بەدەستهێنانی پێویستیەکانی گۆڕانکاری لەسروشتدا دەکات.

ئینسان بە پێچەوانەی ئاژەڵەکانەوە،کە هەوڵیان لەپێناو مانەوەیاندا تەنها غەریزیەو ناهوشیارانەیە،هوشیارە سەبارەت بە هاو چەشنەکانی خۆی وە بۆمانەوەوەی هاوچەشنەکانی،یا کۆمەڵگە،لەگەڵ سروشت پەیوەندی ئەبەستیت،یانی لەپێناو دابینکردنی پێداویستیەکانیدا-کە ئەرکێکی کۆمەڵایەتیە نەک فەردی-لەسروشتدا دەست دەبات وبەرهەم دەهێنێت.مارکس ئەڵێت ئینسان  بەچالاکیە بەرهەم هێنەرەکانی وەدروستکردنی شتومەکەکان بونی خۆی وەک جۆری ئینسان دەسەلمێنێت.ئینسان بە چالاکی بەرهەمهێنان،کە سەبارەت بە ئینسان چالاکیەکی وشیارانەو ئازادانەیە،ئینسان وشیار ئەبێتەوە بە بونی خۆیی وهەم وەکو جۆرو هەم وەک تاکی ئینسان وە ئەم داهێنانەی ئینسان خۆی کرۆک و ژیانی ئینسان وژیانی ئینسانیە(سەیری دەتنوسە ئابوری وفەلسەفیەکان بکە ١٨٤٤ مارکس)

مرۆڤ هەیە ،بونی هەیە بەهۆی کارو بەهۆی گۆڕانکاریەوە.بەهۆی هێزەداهێنەرەکەیەوە.وە کرۆکی ژیان هەرئەم داهێنانەیە.

ئەگەر شادی هەیە وەئەگەر ئاسودەیی هەیە بەڕیژەیەکە گەر تاکێک بتوانێت هێزو تواناکانی بخاتەگەڕ،لەدونیای دەرەوەدا زۆرترین بەشداری بکات زۆرترین گۆڕانکاری بکات وە زۆرترین سود لە سروشت وەربگرێت.

ئەم هێزە داهێنەرە لە سەرمایەداریدا خۆی ئەگۆڕیت بۆ کاڵا! دابەشکردنی کار،نامۆبونی ئینسان لە پرۆسەی کارو لە ئەنجامی کار لە کۆمەڵگەی سەرمایەداریدا دەگاتە لوتکەی خۆی لەبنەڕەتدا چونکە هێزی کاریش وەک بەرهەمەکانی تر ئەگؤڕدرێت بۆ کاڵا و کڕین و فرۆشتی پێوە دەکرێت.

ڕەوتی بەرهەم هێنان-ناوی ئابوری ژیانی ئینسان!-لە سەرمایەداریدا بەتەواوی دژی ئینسانیە.دابەشکردنی کار کریکاران ئەکاتە داشیک کە هیچ ئیرادەو کۆنترۆڵ کە تەنانەت وشیاریان سەبارەت بە هەموو بەرهەم هینان نیە.کرێکاران بەناچاری مل بەکار کردن ئەدەن نەک بەئارەزوی خۆیان.بەهۆی ئەوەی کە ژیانیان بە بارمتە گرتوە ناچارە کە هیزی کارەکەی بفرۆشێت و بڕواتە ناو پرۆسەیەکەوە کە هیچ دەرک وکۆنترۆڵ وئیرادەیەکی خۆی تێدا نیە.کرێکار بەتەواوەتی لەپرۆسەی بەرهەمهێناندا نامۆ دەبێت،ئەبێتە شوێنکەوتەو کۆیلەی کار لەپیناو قازانجدا،وەداهێنانی وشیارانەی دابین کردنی پیداویستیەکانی خۆی وکۆمەڵگە ئەگۆڕدرێت بە فرۆشتنی هێزی کار لە پێناو بەرهەمهێنانی قازانجدا!کرێکار لەکارخانەدا ناژی،هیزی کاری دەفرۆشێت،توانای وداهێنانەکانی نابێتە کردەوە،نکوڵی لێدەکرێت ودەشێوینرێت.لەکۆمەڵگەی سەرمایەداریدا بەوتەی مارکس<<هەڵسوڕانی حەیاتی ئینسانەکان ئەگۆڕیت بەوەسیلەیەک>>لەپێناو مانەوەدا بە شێوەیەکی تر<< ژیان بەتەواوی وەک هۆکارێک لەپیناو ژیانکردندا دەرئەخەن>>.(لێرەدا)

هیزکار بۆ ئەوەی قازانج هێنەر بێت ئەبێت وەک هەر کاڵایەکیترتایبەت مەندی ستاندارد و ڕۆتین ولێهاتوییەکی دیاریکراوی هەبێت وکرێکار ئەبێت کاری بێگۆڕان لەدابەشکردنی کاردا بۆی دیاری کراوە بەردەوام وهەموو ڕۆژێک بەتیژیەکی دیاریکراو دوبارە بکاتەوە.خاڵی جێگای سەرنج لەبەرهەمهێنانی سەرمایەداریدا هەتا لەگەڵ سەردەمی خێرای پێش خۆی واتە پێشەسازی دەستی(مانیفاکتۆر) جیاوازی هەیە. لەسەر دەمی پیشەسازی مانیفاکتۆرەدا ئامرازی بەردەوامی  دەستی مرۆڤەکانە.سوکل ئیسپانە وکوتەک وچەکوش و کونکەرە هەڕە(مشار)وە هەر ئامرازێکی تر درێژە دەری دەست وشوینگرەوەی تیرادەو لەژێردەسەڵاتی کرێکاردایە.لە کارگەدا،بەپێچەوانەوە،ئینسان بەشێکە لە مەکینە.ماکینە لەو جێگەیەدایەو کرێکاریش وەک بڕغویەک لە چیگایەکدا دەوستێت وکاردەکات.دەڵێی ئەوە ئینسانە کە درێژکراوەی ماکینەیە.کریکار ئەبێت خێرای خۆی لەگەڵ هێڵی بەرهەمهێنان ڕیکبخات،مەکینەی کار لەبەردەمتان دادەنێت.مەکینە زاڵەبەسەرتاندا.وە کەم کەم ڕۆبۆت دەتوانێت جێگای ئینسان بگرێتەوە.بەکارهێنانی ڕۆبۆت پیشانی ئەدات کە تاچە ئەندازەیەک ئینسان شێوێنراوەو گؤڕاوە بەشتێک کەدەتوانن بیگۆڕن بەشتێکی تر.کاتێک شتێک دەتوانێت کاری ئینسان ئەنجام بدات ئەوە تەنها نیشانەی گەشەی پێشەسازی ڕۆبۆتیسم نیە،پێگەی ئینسانیش زۆر ئەبێت شێوێنراو لەخوارەوە بێت کە ئەم جێ گۆڕکێیە ڕەخسا.کاری ئینسان تا ڕادەیەک ئەبێت میکانیکی و بێگۆڕان وبێ گیان بێت کە مەکینەیەکیش بتوانێت ئەنجامی بدات.

ڕەخنە لەمەکینەو ڕۆبۆت نیە،ڕەخنە لە پەیوەندیەکدایە کە مەکینەی تێدابەکار ئەهێنرێت.ڕەخنە لە دابەشکردنی کارو ڕێکخستنی کارو فرۆشتنی هێزی کار بۆ بەرهەمهینانی قازانجە.ئەم پەیوەندیانەیە کە کرێکار بەتەواوەتی لە پرۆسەی بەرهەمهینادا نامۆدەکات وە بەکار هینانی ماکینە خۆی،باس لەسەر بەکار هێنانی ماکینە نیە لەسەر پێگەی مرۆڤەکانەلەبەرهەمهێناندا.لەکۆمەڵگای سەرمایەداریدا کرێکار ئەبێتە بەشیک لە ئالاتەکان.بەشێکە لە سروشتی بێ گیان.وە پاشکۆی ئەوە.چۆن؟لەبەر ئەوەی قازانجی سەرمایەیەوە بەو شێوەیە پێوست دەکات.ئەوەی کە جێگەی باس نیە پێوستی ئینسانەکانە بە داهێنان وگەشە وئامادەییە تاکیەکانە.کریکار لەناو پرۆسەیەکدا ئەبیت کە هیچ ئاگاداری و چاودێریەکیان بەسەریدا نیە.هەموو کارو چالاکی بەرهەمهنانی پارچەیەکی دیاریکراوە.بزمارێکی تایبەت،بەشێکی دیاریکراو،پارچەکانی بەرهەمێکی گەورەتر پێکدەهێنن.تەنانەت هەموو بەرهەمیش نابینێت،هەموو بەرهەمیش بەرهەم ناهێنێت.کرێکار وابیرناکاتەوە کە ئەیەوێت  وەڵام بە پرسیاری کەسێک بداتەوە.کرێکار کاڵا بەرهەم دەهێنێ وە بەکار هێنەری ئەو کاڵایە لەپرۆسەی بەرهەم هێنانی کاڵاکەدا هیچ دەورێکی نەگێڕاوە.کرێ وکاتی کارو کرێ ونرخی چەوسانەوە هەموو لەسەر بنەمای بەهای ئاڵوگۆڕ دەخەمڵێنرێت وە ئەوشتەی لە هیچ جێگایەک حسابی بۆ ناکریت  بابەتی بەکار هینانی بەرهەمە وەیا بەرهەمی کار وەک شتێکە کەوەڵام بە پێوستیە ئینسانیەکان ئەداتەوە.

لایەنیکی تری لەخۆنامۆبون لەئەنجامی کاردا خۆی نیشان ئەدات.نەک لەبەر ئەوەی کە بەرهەمی کاری کرێکار پەیوەندی بەئەوەوە نیە.ڕەخنەی ئێمە ئەوە نیە بۆچی بەرهەمی کار کریکار خاوەنی نیە.ڕەخنەی ئێمە لە خاوەندارێتی تایبەت خۆیەتی.بۆچی ئەبێت بۆبەکار هێنانی شتێک یەکەم ئەبێت خاوەنی هەبیت؟

بۆچی ئەبێت ئێوە بۆ وەڵام دانەوە بە پێوستیەکانی مرۆڤ یەکەمجار ئەبێت کاڵا بەرهەم بهێنن؟کرێکار لە لەبەرهەمی کارەکەی نامۆیە نەک لەبەر ئەوەی کە نایدەن بەخۆی، بەڵکو لەبەر ئەوەی کە نایدەن بەکەسێک کە پێویستی پێیەتی.کێشە لەسەر بەرهەم هێنان بۆخۆی نیە.لە خێڵە سەرەتاییەکاندا وە ئینسانەکانیش بەرهەمهێنانیان بۆ خۆیان نەدەکرد بۆ بەکار هێنانی کۆمەڵگە بەرهەهێنانیان دەکرد وە هەر ئەو ئینسانەی دلخۆش دەکرد.بەڵام ئەمڕۆ کرێکارنازانێت بۆچی وبۆ کێ بەرهەم دەهێنێت، بەرهەم دەهێنێت بۆ خاوەن پارەکان ،بۆ وەڵامدانەوە بە پێویستی ئینسانەکان  بەرهەمهینان ناکات ،تەنانەت ئەگەر گەنم بەرهەم دەهێنین ،ئەگەر نان بەرهەم دەهێنین.ئەمە پەیوەندی بە پیویستی خەڵکەوە نیە.نان بەرهەم ئەهێنین بەڵام زۆرینەی خەڵکی دونیا بەبرسیتی دەنون،کرێکار دەزانیت کەنان بەبرسیەکان نادەن.نان کاڵایەکە کەهەرکەس پارەکەی هەبێت دەتوانێت بیکڕێت.سەبارەت بەهەموو بەرهەمەکان هەر بەوشێوەیە.هەموو شتێک کاڵایە.واتە لەسەر بنەمای بەکار هاتنەکەی دابەش ناکرێت بەلکو لەسەر بنەمای نرخی ئاڵوگۆڕەکەی ئەفرۆشرێت.کاتێک ئۆتۆمۆبێل دروست ئەکەیت،ئۆتۆمۆبێل ناگاتە دەست کەسێک کە پێویستی پێیەتی،بەدەست کەسێک دەگات کە پارەکەی پێیە،توانای کڕینی هەیە،ئەتوانێت ببێتە خاوەنی.بۆ بەکارهێنانی شتێک ئەبێت سەرەتا ببیتە خاوەنی.بۆچی؟بۆچی بۆ بەکار هێنانی شتێک ئەبێت ببیتە خاوەنی؟بۆچی خاوەندارێتی نەک پێویستی سەرچاوەی مافی بەکارهێنانی کەسەکانەلەبەرهەمی کاردا؟

ڕەوتی گۆڕانکاری کەلەڕوی بایۆلۆژیەوە مرۆڤ لە تۆوەوە هەتا لەدایک بون لە مناڵداندا تێئەپەڕێنێت،بەبۆچونی من لە ڕوی کۆمەڵایەتیشەوە مرۆڤ لە کۆمەڵگەو لەلەدایک بونەوە هەتا پیگەیشتن تیدەپەڕێنێت.مناڵ بۆچونێکی سەبارەت بەخاوەندارێتی نیە وە ئەیەوێت لەهەر شتێک کە هەست دەکات پێوستی پێیەتی کەڵک وەرگرێت.جارێک لەگەڵ کوڕە پێنج ساڵەکەم لە مارکێتێکدا سەرقاڵی شت کڕین بوم.لەوباوەڕەدام هەموتان هاوشێوەی ئەم ئەزمونەتان  هەبێت.لە سوپەرمارکێتێکدا کە زۆربەیکات ئەو شتومەکەکانەی کە مناڵان حەزیان لێیەتی لە بەشی خوارەوە دادەنێن هەتا مناڵەکان داوای بکەن ولەگەڵ دایک وباوکیاندا ببێتە کێشەیانکوڕەکەم شتێکی یاری هەڵگرتو وتی من ئەوەم دەوێت.وتم نابیت.وتی بۆچی نابێ.من ئەوەم دەوێت و ئەوێش لێرەدایەئیتر.وتم ئەبێت پارەکەی بدەی.وتی باشە بەڵام خۆ مناڵان پارەیان نیە،وتم ئەبێت دایک وباوک هەیان بێت.دواتر تێیدا ڕامابوم کە کێشەکەی چۆن بۆ ڕونبکەمەوە.<<تۆ ناتوانی هەتبێت لەبەر ئەوەی کە پێویستی تۆ گرنگ نیە پارە گرنگە وە ئەویش بونی پارەیە بەباوکی!کەسێکی تر ئەبێت پارەی هەبێت هەتا تۆ بتوانیت وەڵام بەپێداویستیەکانت بدەیتەوە!>>ئەگەر مناڵەکە ئەیتوانی بەڵگەبهێنێتەوە ئەیوت یەکەم تۆ پارەت نیە بەمن چی!دوهەم ئەوەیان بۆیە لەویدا داناوە هەتا یەکێک یاری پێ بکات.کەلوپەلی یاریە.وە منیش یاری پێدەکەم.ئەمە چ پەیوەندیەکی بە هەبون ونەبونی پارەوە هەیە؟مناڵ ئەوە تێناگات.تێگەشتنی وشەی پارەو خاوەندارێتی ئاسان نیە. ئینسان بەشێوەی سروشتی بیردەکاتەوە شتێک کە پێویستی پێیەتی ئەبێت بەکاری بهێنێت وەنەک ئەوەی ببێتە خاوەنی.هی من وهی تۆ کۆمەڵگە دەیخاتە مێشکی مناڵەوە.کاتێک کە دەڵێین ئەوە هی تۆ نیە،کاتێک مناڵ لەشتێک بێبەش دەکەین،تێدەگات ئەبیت کەئەوشتانەی کە هەیەتی لەدەستبەسەراگرتن بپارێزێت.تێدەگات کەبڕیارنیە هەرشتێک کە دەیەوێت بیدەنێ چونکە لەوانەیە باوکی یان دایکی لەبارودۆخێکدابن کە نەیان بێت.سەیرکەن ئەم پەوەندیەکانی خاوەندارێتی قوبوڵ دەکات ودەست بە دەستبەسەراگرتن وئیخەی هاوماڵ گرتن.وەک ئێمەی لیدێت.وەدواتر دەڵێن ئینسان خۆپەرستە،هەمو شتێکیان بۆ خۆیان ئەوێتناتوانێت بەبێ سانسۆر بژیت وە لەم جۆرەهەڵیت وپەڵیتە لێزانانە!

ئینسان بۆ مانەوەی ناچارە لە جیهانی مناڵانەی بێتە دەرەوەو خۆی لەگەڵ کۆمەڵگەی هەر ئێستادا بونجێنی و بناغەی کۆمەڵگە بنەمای ئاڵتونی وپیرۆز ی وەک دەرئەکەویت لەگۆڕان نەهاتوی خاوەندارێتی تایبەتە.بنەمایەک کەلە هەمو ئاینەکاندا پیرۆزە وبڕبڕە پشتی هەمو کۆمەڵگە چینایەتیەکانە.

ئەم پرۆسەی گەشەو هاوڕەنگی ئەوانیتربونەی مناڵ لەڕوی گۆڕانەوە کارێکی بەسودە بۆ ئەوانیتر  بۆکار بۆ دەستکەوتنی داهاتیش جێگای بینینە.

هەتا تا ساڵەکانی تازە پێگەیشتویی ولاوی،لاوێک کەلە زانکۆ دێتە دەرەوە ئەیەوێت بڕوات دونیا ژێرەو ژوربکات.ئەیەویت هەموو برسیەکان تێربکات.ئەیەوێت شارەکەی بڕازێنێتەوە،ئەیەوێت سودمەندبێت بۆئەوانیتر.ئامانجی هەیە.ئامانجەکانیشی هەمو لەبەرژەوەندی کۆمەڵدایە.ئەیەوێت ببێتە دوکتۆر بۆ ئەوەی چارەسەری نەخۆشەکان بکات.پاشان ئەو لاوە دەڕوات دادەمەزرێت وە تێدەگات کە لەو هەوالانە نیە.ئەگەر بیەوێت بمێنێتەوە ئەبێت  ببێتە هاوشێوەی کۆمەڵ.ئەگەر ئەیەوێت کارەکەی بپارێزێت ئەبێت ئامانجەکانی بخاتەلاوە،ئەبێت لەخۆی نامۆبێت.کارێکی کە حەزیدەکرد ئەنجامی بدات جێگای خۆی داوە بەکاری زۆرەملی.پرۆسەی کاری داهێنەرانەو ئینسانی،دەشێوێنرێت و بەئیش،بۆئاستی بژیوی ژیان دائەبەزێت.کار ئەو شتەیە کە مناڵێکی دەساڵان ئەوێت ئەنجامی بدات.ببێتە دوکتۆر یان برین پێچ ویان کارمەندی ئاگرکوژێنەوە.کارێک نا بۆ بەدەستهێنانی داهات بەڵکو لەبەر گرنگی وسودمەنیەکەی.بەڵام ئەوانە خەونی مناڵین.کاتێک ئینسان دەگاتە تەمەنی کارکردن تێدەگات کە پیوەر تەنها بەدەستهێنانی پارەیە.حەزکردن وبەکەڵک بون و گرنگ بونی کاری هەموی لەژێر کاریگەری بەڕێوەبردنی ژیان وبەدەستهێنانی داهات دەوەستێت.تێدەگات بۆ کە بۆ ئەوەی شتک بەکاربهێنێت ئەبێت ببێتە خاوەنی.وەبۆ بونە خاوەندارێتی ئەبێت پارەت هەبێت.خاوەندارێتی پێش مەرجی بەکارهێنانە.پێش مەرجی وەڵامدانەوەیە بە پێویستیەکان.بەدەستهێنانی داهات پێش مەرجی خاوەندارێتیە.وە بۆ بەدەست هێنانی داهات پێویستەکە هیزی کارەکەت بگەیەنیتە بفرۆشیتن.وەلێرەدا ئەلقەی لەخۆنامۆبون تەوادەبێت.هێزی کاریش وەک هەر کاڵایەکیتر لەگەڵ نرخی ئاڵوگۆڕەکەیدا دەگونجێ وهەرچند نرخی زیاتر بێت زیتر دەتوانێت ببێتە خاوەنی کاڵای زیاتر کەخۆی بەرهەمیهێناوە.کرێکار دەچێتە بازاڕ بۆ ئەوەی بەرهەمی کارەکەی وەک بەکارهێنەر بکڕێت وە هێزی کاری دەفرۆشێت هەتا توانای کڕینی ئەوكاڵانەی هەبێت کە پێویستیەتی.ویستەکان پێویستی بازاڕی کارو کاڵا دیاری دەکەن نەک پێویستی وئارەزوی ئینسانەکان.

پرۆسەی بەرهەم وپرۆسەی ژیانکردن: بێ مانای کار لەپێناو بەرداومیدان بەژیان

لە خۆنامۆبونێک کە بابەت وجێگەی سەرنجی مارکسە و لە ڕاستیدا حەقیقەتی لەخۆنامۆبون ڕیشەی لەناو پرۆسەی بەرهەمهێناندایە.کاتێک دەڵێین پروسەی بەرهەم،هەر هەمان ناولێنانی کیشەکە ئاشکرادەکات.پرۆسەی بەرهەمهێنان ناوێکی ئیکۆنۆمیستی وهونەریە بۆ ژیانکردن.پرۆسەی بەرهەمهێنان شێوەی دزێو وشێوێنراوی ژیانە.دەربڕی هەبون،و ژیانکردنەلەکۆمەڵگەی سەرمایەداریدا.ئەگەر پێتان بڵێن بە بۆ ئەوە کاردەکەن کە هەبن.بۆ ئەوەی وەڵام بە پێویستیەکانت ومانەوەت بدەیتەوە کار دەکەیت،وهەیت بۆ ئەوەی کە کاربکەیت،دەڵێت ئەم چەرخە مانای نیە،بەڵام ئەمە پرۆسەیەکە کە هەموڕۆژێک ڕوئەدات.کرێکار لە بەیانیەوە هەتا ئێوارە کاردەکات،وە شەو پشو ئەدات،بە فەرهەنگی زانستی ئابوری هێزی کاری دوبارە بەرهەمدێنێتەوە.بۆ ئەوەی سبەینی بتوانێت بچێتەوە سەرکار.

ئینسان هاتوەتە دونیا بۆ ئەوەی بژی وە بناغەی ژیانیش کارە،داهینانە.ئینسان هاتوەتە دونیا بۆ ئەوەی هێزەداهێنەرانەکەی جیبەجێ بکات،پۆتانسیلەکەی،تواناییەکەی،وەتەنها ڕیگای جێبەجێ کردنی ئەم ئەرکە زیادکردنە بۆ سروشت،گۆڕینی سروشتە،گۆڕینی جیهانی دەرەوەیە.کار خۆی ژیانە نەک پیش مەرجی ژیان.لە کۆمەڵگەیەکی ئینسانیدا کار چالاکیەکی ئیجباری نیە بۆ دابین کردنی ژیان،<<پرۆسەی بەرهەمهێنان>>نیە،داهێنانی ئاگایانەو ئازادانە ودڵخوازانەی ئینسانەکانە،<<پرۆسەی ژیان>>ەواتای ژیانە.

کاتێک کار ئەگؤڕدرێت بە هەڵسوڕانی ئیجباری لەپێناو دابینکردنی ژیاندا دێتە خوارەوە،ئەوکاتە دەگات بە پوچەڵی.ئەمە بناغەی نیهیلیسم واگزیستانسیالیسم وهەموو قوتابخانە فکریەکانە کە بە جۆرێک ئەیانەوێت مانایەک بە ژیان وبونی ئینسان لە کۆمەڵگای سەرمایەداریدا بدەن.

هیچ شتێک لەو واقیعیەتە ناقۆڵاو ناردو بێڕۆح ەی بەكاڵابونی هێزی کارلەخۆنامۆبونی ئینسان بەرجەستەتر نیە لە کۆمەڵگەی سەرمایەداریدا.

لە کۆمەڵگای سەرمایەداریدا هێزی کار کاڵایە وە هیزی کار واتە ژیانی ئینسان خۆی.ئەگەر باسەکە لەسەر<<هەبون>>ە تەنها شتێک کە پەیوەندی بەهەر تاکێک ولەناخ وبونی هەرتاکێکدایە هێزی کارەکەیەتی. هیزی کار یانی هیزی فکری،هێزی دەست،وە فیزیکی ئینسان.کەوتنەکاری هیزی کار وە یا پرۆسەی کار جگە لە کاروکاردانەوەی ئەم فیزیکەلەگەڵ سروشت شتێکی ترنیە.وە ژیان وپرۆسەی ژیانکردنیش هەر ئەوەیە.سەرمایەداری پرۆسەی ژیان خۆی دەگۆڕیت بۆ کاڵا!لە کۆمەڵگەی سەرمایەداریدا مرۆڤ یان خاوەنی سەرمایەیە،کە هەرکارناکات،وەیان سەرمایەدار نیەو کەلەم حاڵەتەدا ناچارە لەپێناو مانەوەیدا هێزی کارەکەی بفرۆشێت،لە هەمو حاڵەتێکدا جەوهەری ژیانکردنی مرۆڤەکان واتە کاری دلخوازانەو داهێنەرانە لە ژیانی تاکدا بەتەواوەتی غایبە.ژیان لە جەوهەرو مانای ڕاستەقینەی خۆی بەتاڵ دەبێتەوەو ئینسانەکان دەگەینێت بەپوچی.

ئەم پوچی ولەخۆنامۆبونە لەگەڵ گەشەی سەرمایەداریدا قوڵترو فراوانتر ئەبێتەوەئەمڕۆ نەک تەنها هەر کڕیکارانی پشت هێلی بەرهەم هێنان بەڵکو هەمو موچەخۆران،کارمەندان ونوسەران و هونەرمەندان وژوڕنالیستەکان،لەڕاستیدا هەموو ئەوانەی کە سەرمایەدارنین هێزی هزری ودەستی وهەتاکەسایەتیشیان دەفرۆشن بۆئەوەی درێژە بەژیان بدەن.درۆدەکەن،بەزۆر زەردەخەنەدەکەن،ڕەفتارو پەیوەندیان لەگەڵ ئەوانیتر لەسەر بنەمای حەقی ئیشێک و یاساو سەرۆکەکەیان ڕیکدەخەن وە نەک هێزی کار بەڵکو هەموکەسایەتیشیان لەبازاڕی کاردا نمایش دەکەن بۆئەوەی بمێننەوە.نکوڵی لە ژیانیان دەکەن بۆ ئەوەی بژین!پەیوەندی ئێوە وەک کرێکارو ژوڕنالیست وپەیامگیروفرۆشیار،لەگەڵ کۆمەڵگە بۆ مانەوەی کەسییەونەک لەبەر ئەوەی کە ئەیەوێت لەگەڵ ئەوانیتر وەکو هاوشێوەی خۆی وئەندامەکانی تری کۆمەڵگە پەیوەندیە ئینسانیەکانی لەسەر خواست وهەڵبژاردنی خۆتان دروستبکەیت.کەسایەتیتان دەفرۆشن.لە ژینگەی کارێکی تردا خۆتان نین،کەسایەتیەکی ترت ئەبێت.وەک دوکتۆر جەکیل ومیستەر هاید،ئەبیتە مرۆڤێکی ترکەسایەتیتان بەئارەزوی خاوەنکارەکەتان بەستەبەندی دەکەن وە دەیفرۆشیت.ئەم ڕەوتە هەرلە ڕۆژی یەکەمەوە کە دەچیت بۆ چاوپێکەوتنی ئیش دەست پێ دەکات.بڕیارنیە لە چاوپێکەوتندا ڕاستیەکانی سەبارەت بەخۆت بڵێیت.ئەگەر بیڵێیت ئەوە<<پیشەیی>>نیت.ئینسانی پیشەی خۆی ناناسینێت،خۆی باش نمایش دەکات،باش ئەیفرۆشێت.من ئەمە بەئەزمون تێگەشتوم.بۆ کاری بەرنامەنوسین لە کارخانەیەک داوام پێشکەشکردبوو وەلە چاوپێکەوتندا لێیان پرسیم بۆچی ئەتەوەیت ئەم کارە وەربگریت.وەڵامەکەی من ئەوە بوکە حەزم لە بەرنامە نوسینە.دایاننەمەزراندم.دواتر ئاژانسێک کە منیان بۆ ئەوکارە ناردبوو-واتە فرۆشگایەک کە کاڵاکانی هێزی کاری من وسەدانی کەسی هاوشێوەی من بوو-ئامۆژگاری ئەوەی کردم کە جارێکی تر لە چاوپێکەوتندا مەڵێ ئەم کارەم حەزلێ یە!ئەمە وەڵامێکی پیشەیی نیە،ئینسانی پیشەیی لەبەر پارە ئیش دەکات وە نەک لەبەر ویستن! ئەیویست بڵێ تۆ بەدوای کارەوەی وەکار بەهۆی پێویستیەوە هەڵدەبژێرن نەک حەزو ویست وخواستەوە!ئەبێت بەڕادەیەکی باش لەخۆنامۆ ببیت هەتا داتمەزرێنن !ئارەزو بۆکارکردن پەیوەندی ئەبێت بە بەهای بەکارهێنانی هێزی کار وە وەنەک بەبەهای ئاڵوگۆڕەکەیەوە.ئینسانی پیشەیی  ئەبێت وەک فرۆشیاری هەر کاڵایەکی تر تەنها بە نرخی ئاڵوگۆڕی کاڵای هێزی کار،واتە هاوتایی کرێ،پەیوەنیداربیت وەنەک سەبارەت بەچۆنیەتی بەکاربردن،واتە بەهای بەکارهێنانی هیزی کارەکەی.ئەبێت نیشانی بدەیت کە پێویستت پێیەتی،ئەتەوێت پارەپەیدا بکەیت وە ئینسانێکی پڕکاریت چونکە ئەتەوێت داهاتێکی زۆرترت هەبێت.فرۆشتنی هێزی کار هیچ پەیوەندیەکی بە داهێنان وژیانی کرێکارەوە نیە.

لەکۆمەڵگەی سەرمایەداریدا مرۆڤەکان نەک لەڕۆژی کارکردن بەڵکو لە ڕۆژانی پشوشدا،بەڵکو لە کۆتایی  هەفتەدا ئەژین.لە پێنج شەش ڕۆژی هەفتەدا کاردەکەن وە یەک یان دوو ڕۆژی کۆتایی هەفتە ژیان !کاری ئیجباری لەپیناو دابین کردنی ژیانەونەک ژیان خۆی.بەوتەی مارکس لەکۆمەڵگەی سەرمایەداریدا کاتێک کرێکار کاردەکات  ژیان ناکات کاتێک کاردەکات ناژێیت.وە ئەگەر کەسێک ئەو ڕاستیە تێنەگات کەسێک کە کار لەگەڵ ژیان،بەهای بەکارهێنانی هیزی کارلەگەڵ بەهای ئاڵوگۆڕ،وە خولیاو بەدەست هینانی داهاتیش لەگەڵ ئارەزو بۆ کار<<بەهەڵەوەربگرێت>>تەنانەت داینامەزرێنن!هەر لەیەکەم چاوپێکەوتندا ڕەتیدەکەنەوە!

مارکس لە<<دەستنوسە ئابوریە فەلسفیەکان ١٨٤٤>>(سەبارەت بە کاری نامۆبووstranged  labour) دەڵێت

کار لەچاو کرێکاردا عونسورێکەلەدەرەوە، واتە بەیوەندی بەبونی کرێکار خۆیەوە نیەوە لە ئاکامدا کرێکار بارودۆخی کارکردنەکەی قوبوڵ ناکات،نکوڵی لە خۆی دەکات،لەجێی دڵخۆشی هەست بە مەینەتی دەکات،نەک تەنها توانای جسمی وهزری خۆی گەشە پێنادات بەڵکو لەگۆڕانکاریەکانی لەش ولاریدا داپلۆخاوەو هزری خۆی لەنێو دەبات.لەسەر ئەم بنەمایە کرێکار تەنها کاتێک کەلەدەرەوەی شوێنی کارە هەست بەخۆی دەکات وە کاتێک کە کاردەکات هەست بەخۆی ناکات.کاتێک ئارامی هەیە کە کارناکات وە کاتێک کە کاردەکات ئارامی نیە.لە ئاکامدا کارەکەی بە ئیرادەی خۆی نیە و بەسەریدا سەپێنراوە.کار ئیجباریە.بەو هۆیەوە ئەمە پێوستیەک بەرهەم ناهێنێت بەڵکو هۆکاری دەرهێنان و دروستکردنی پیداویستیەکە کەلەپەوەند بەئەوەوە لاوەکین.تایبەت مەندی نامۆییەکەی بە ئاشکرا  لەم واقیعیەتەدا خۆی نیشان ئەدات کە بەهۆی ئەوەی کە ناچاری جەستەیی وەیان ناچارکردنێکی تر لەئارادا نەبێت،لەکارکرندا وەکو تاعون پڕهێز ئەبێت.

دراو،خاوەندارێتی ولەخۆنامۆیی

ڕیگابدەن پیش چونە ناو باسی ئاین ناسیۆنالیزم سەبارەت بە دەورو پەیوەندی پارەو سەرمایە لەگەڵ لەخۆنامۆبونی ئینسانەکان کەمێک وردبینەوە.مارکس لە یاداشتە ئابوری-فەلسەفیەکانیدا تێگەیشتنێکی قوڵ خستوەتە ڕوو.ئەڵین لە کۆمەڵگەی سەرمایەداریدا  تۆهەرچەند کەمبیت زیاترت هەیە.هەرچەند کەمتر وەڵام بە پێویستیەکانتان بدەنەوە وە زۆرتر پاشەکەوت بکەیت هەست بەهێزێکی زۆرتر دەکەیت.چونکە پارە سومبوڵی هەبونە،دەستبەسەراگتنی شارەوە .کەسێک کە پارەی هەیە دەتوانێت لە لەخەرجی ئیستادا تێپەڕێت،وە خەرج نەکات وە هەشت بە توانای وڕازی دڵخۆشی دەکات.مارکس ئەڵێ پارەدەتوانێت بتباتە شانۆ،ئەتوانێت پۆشاکتان بۆ بکڕێت،ئەتوانێت لەگەڵیدا سەفەر بکەیت،هەبونی پارە خۆی دەتوانێت وەڵام بە پێداویستیەکانت بداتەوە.بۆی هەیە پارەکانت لە هیچ یەک لەو شتانەدا سەرنەکەیت وهەست بە  توانای ودڵخۆشی بکەیت.توانای کڕینی کاڵا خۆی شوێنی کاڵا دەگرێتەوە.سەرکردن وبەهای سەرفکردن بەگشتی دەخرێنە لاوە وە بەتواوەتی جێگای خۆیانیش بە زەخیرەکردن و هەبونی بەهای ئاڵوگۆڕ،کە پارە دابڕاوترین شێوازیەتی،سپارە دەکەن.پارە لە ڕاستیدا لەخۆنامۆبون شتێکی دروست کردوە.

بناغەی پێویستی وهەبونی پارە چ وەک سەرمایە وچ وەک کەرەسەی ئاڵوگۆڕ بەخاوەندارێتی و بە وشەی هەبونەوە گرێی دەخوات.هەبون وخاوەنداربون شتێکی  پاوەنکراوو مافی بەکارهێنانیەتی.کۆمەڵگە دەتوانێت بەربهێنێت وبەکاریشی بهێنێت بەبێ ئەوەی کەسێک خاوەنی شتێک بێتوە لە نیوان تاکەکاندا پەیوەندیەکانی خاوەنداری جێگیر بێت،بەو شێوەیەی کە لەکۆمەڵگەی پێش چینایەتیدا کار دەکرا.هەبون وبونە خاوەنی شتێک کاتێک دەبێتە جێگەی باس کە بەرهەمی زیاد لە بەکارهێنان هەبێت وە لەبەر ئەوە بۆی هەیە مافی بەکارهێنانی ئەوانە بۆ بەشێک لەئەندامانی کۆمەڵگە پارێزاراوبێت.

لەکۆمەڵگەی سەرمایەداریدا سەرچاوەی ئەم مافە پارەیە وە نەک پێویستی و خواستی تاک،پارەداربون شێوەیەکی دابراو وە ڕوخساری هەبونی هەموشتێکە.لە وکۆمەڵگایانەدا کە پێویستی تاکەکانی کۆمەڵگە،واتە ئەوە کە دەستپێک وبناغەی شکڵگیری کۆمەڵگەو بەرهەمهێنان بو.سەرچاوەی مافی سودوەرگرتن وبەکارهێنان بێت<<هەبون>>هەموی پوچ وبێ مانا ئەبێت،تاک یان سود لە شتێک ئەبینێت وەیان کەسانیتر دەتوانن سودی لێوەرگرن.پاشەکەوتکردن و مافی پاوانکردن بەسەر بەکارهێنان شتێک لەداهاتو،خۆی سەرچاوەی لە نائارامی ئابوری و ترس لە دابین کردنی ژیانە. لە و کۆمەڵگانەی کە لەسەر دابینکردنی پێویستی کەسەکان ڕێکخراوە پێویستیان بەدەستەبەرکردنی لەو شێوەیە نیە.

باسەکەی من لێرەدا سەبارەت بەوتەی خاوەندارێتی بەمانای گشتی چەمکەکەیە وە نەک تەنها خاوەندارێتی وەسائیلەکانی بەرهەمهێنان.

خاوەندارێتی بەسەر هۆیەکانی بەرهەمهێناندا سەرەتای دەستپیک وڕیشەی چەوسانەوەو دابەش بونی کۆمەڵگە بە چینەکاندا وە جێگای تایبەتی هەیە لەڕەخنەی ئێمەدا بەڵام لەئاستێکی دابڕاوتر و پایەیی تری تێگەشتن وە چەمکی خاوەندارێتی لەئاستێکی فراوانتروگشتی تردا بابەتی ڕەخنەمانە.لەبارەی کەلوپەلە تایبەتەکانی وەک پۆشاک وشوێنی نیشتەجێبون و هیتر مافی بەکارهێنانکارێکی پاوانکراوە وە ئەبێت وابێت بەڵام ئەم کارە لە خاوەندارێتیەوە سەرچاوەی نەگرتوە بەڵکو سەرچاوەگرتولە بارەی کەڵکوەرگرتن و جۆری بەکارهێنانی بەرهەمەکانە.کرسێک تەنها کەسێک لەکەسێک زیاتر ناتوانێت بیپۆشێت وە لە خانویەکداژمارەیەکی دیاریکراو دەتوانن بژین.سودوەرگرتن لە سودوەرگرتن لە وەها بەرهەمێک تایبەتی وکەسییە بەڵام پێویست ناکات کەسێک خاوەنی ئەوانە بێت بۆ ئەوەی لەو مافە بەهرەمەند بێت.لەکۆمەڵگەیەکی ئینسانیدا پێویستی سەرچاوەی ئەم مافەیە وە پێویستی بە پیشاندانی وەرەقەی خاوەندارێتی نیە.ئەبێت هەرکەسێک بە ڕادەی پێویستیەکانی لە بەهەمەکانی کۆمەڵگە هەڵگرێت وبەکاری بهێنێت وە ئەگەر بەکاربهێنێت وە ئەگەر بەکار تایبەت مەندی وجۆری بەکارهێنانەکە کەسی و تایبەتیە بەدڵناییەوە بەشێوەیەکی سروشتی ئەبنەکەسی وتایبەتی.لەبناغەدا پێویستی کەسەکانە.لەکۆمەڵگە چینایەتیەکاندا،وە زیاتر لە هەمیان لەسەرمایەداریدا، مەقولەی هەبون وەک پیش مەرجی بەکارهێنان گرنگ بوە هەتا پێویستی کەسەکان بەنەبینراو وەربگیریت.خاوەندارێتی تایبەت وەک سەرچاوەی مافی بەکارهێنان،پێویستی ئینسانەکان دەخاتە لاوەو لەجێیدا توانای کڕین دادەنێت.توانای کڕین کارێکی سەربەخۆ لە ئەندازەی پێویستی کەسەکانە وە لەگەڵ پارەدا ئەگونجێ.پارە گرنگ ئەبێت هەتا بتوانیت بەدەر لە پێوسیتی کەسەکان بەرهەمە کۆمەڵایەتیەکان لە کۆمەڵگەدا دابەشبکرێت. وەک دەڵێن<<هەرکەس  ئەوەندەی پارەئەدات نان دەخوات>>وە نەک ئەوەندەی کە برسیەتی!

لەو کۆمەڵگایانەی کە کارو بەرهەمەکانی کار گۆڕاوە بە کاڵا و کەسانیش وەک کڕیاری ئەم کاڵایانە لەگەڵ یەکتر پەیوەندی ئەبەستن،هەبون وهەبونی هەرچی زیاتر هەبون ئەگۆڕدرێت بەفەلسەفە و ئەوپەڕی ژیان.لەو کۆمەڵگەیەدا ئەبێت زیاتر کاربکەیت نەک لەبەر ئەوەی کە کار هەڵسوڕانی داهێنەرانەو شادو ژیان خۆیەتی.بەڵکو بەهۆی ئەوەی کە لەگەڵ فرۆشتنی هێزی کاردا ئەتوانێت ببێتەخاوەنی کاڵای تر.

مارکس دەڵێت تایبەندمەندیەکی کۆمەڵگەی سەرمایەداری بەرهەمهێنانی پێوستیە.پێوستی بەرهەم دێنن بۆئەوەی کاڵاکانیان بفرۆشن.ئەمڕۆ ئەبێنین پڕوپاگەندەی بازرگانی دونیای داگیر کردوە .ئەم بەرهەمهینانە هەرچی زیاترو پێویستی هەرچەند زیاتری پێناسەی  گۆڕانی کۆمەڵگەی ئینسانی نیە.ژیان هەرچی زۆرتر وداهێنان هەچی زۆرترو یەکسانی وهاوکاری ویەکگرتویی هەرچی زیاتر تاک وکۆمەڵگە.ئەم پێناسەی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی وئەو شاری خەونانەیە کە ئینسان بەرەولای دەڕوات.لەسەرمایەداریدا لەلایەکەوە پێویستی واقیعی ئینسانەکان بەکاری ئازاد وشادو داهێنەرانە لەئەوان ڕەوانەبینراوە.وەلەلایەکی تروە بنەڕەتی ترین پێویستیەکانی زۆرینەی فراوان لە خەڵکی دونیا نایەتەدەرەوە.بەڵام لەجێی بەڵام لەبەرامبەردا بەردەوام پیویستی بە تەلەڤیزیۆنی ڕەنگاوڕەنگتر،ساردکەرەوەی گەورەتر و ئۆتۆمبێلی لۆکس تر ویەک کۆمەڵ تری تر بەرهمدیت وبەرهەمدێتەوە هەتا ئەو کەمایەتیەی کە توانای مالیەکەیان هەیە بتوانن هەچی زیاتر بەکاری بهێنن.

لە پەیوەندیەکانی سەرمایەداریدا ئینسان تەنها وەک بەکارهێنەر دەتوانی درێژە بەژیان بدات.چالاکی بەرهەمهێنانی ئینسان دەگۆڕدرێت بەزەبری ململانێی مانەوە وە فەلسەفەو هۆکاری هەبونی ئینسان دەهێنیتە خوارەوە بۆ ئاستی بەکار هێنەر.مارکس لە دەستنوسە ئابوری وفەلسەفیەکان سەبارەت بر کاری نامۆبوودا ئەڵێ<<... مرۆڤ تەنها لە ئەرکە ئاژەڵیەکەی خۆیدا واتە خواردن وپۆشین و زاوزێ و زیادکردن لە شوێنی نیشتەجێ بون و شێوازی پۆشاکی خۆی و هیتر ئازادانە کاردەکەن وەلە ئەرکە ئینسانیەکانی خۆیدا{چالاکی بەرهەم هێنان}شتێک نیە جگەلە ئاژەڵ. ئەوەی ئاژەڵییە،ئەبێتە ئینسانی وئەوەی ئینسانیە، دەبێتە ئاژەڵی.>> مارکس تەئکید دەکاتەوە کە بەکارهێنان کارێکی بەڕاستی ئینسانیەبەڵام کاتێک لە تەواوی چالاکیەکانی ئینسان دائەماڵرێت وئەگۆڕدرێت بە ئامانجی دوایی وپاوانخوازی ئینسان ودێتە خوارەوە بۆ ئەرکێکی حەیوانی.

ئەم گۆڕدرانی بەکارهێنانە بۆ کاری فەلسەفەی کۆتایی ژیان لەهەمان کاتدا لەگەڵ پەرەسەندنی هەژاری وبێ بەشی فراوان وپیشڕەوی دۆزینەوە دۆزینەوەکان لە کۆمەڵگای ئینسانیدا.

لەسەرمایەداری سەردەمی ئیمەدا کەدواین تەکەنلۆژی و ئامیرە دەنگی و ئەلیکتۆنیەکان لەماڵەکانماندا هەیە،لەماڵێکی زۆرداهێشتا نان نیە.وە بەومانایەی هەتا ئەوانەیش کە توانای کڕینی کاڵاکان و وەڵامیان بۆ دابینکردنی پێوستیەکانیان هەیە ئەبێت شناسی پێکەوەیی وهاوچەشن دۆستایەتیان بیربەرنەوەهەتا چێژ لەوەی کە هەیانە ببینن هەتا لەوەی کەهەیانە چێژ وەرگرن.ئەبێت بیریان بچێتەوە کە زۆرینەی خەڵکی دونیا بەبرسێتی دەخەون هەتا ژیانیان مانایەکی هەبێت.

ئەگەر تاکێکی مرۆڤیت،وەئەگەر مانەوەی تۆ،خۆشی تۆ،تەنانەت خەرجی تۆ،مانای کۆمەڵایەتینادات و ناتوانن خۆتان وەک نمونەی هەمو کۆمەڵگە ببینیت ئەو کاتە بەشێک لە بونی کۆمەڵایەتیتان وەدینەهاتوە.وە ئەم ئینسانیەتە لە ناخی هەموماندایە.لێرەدا قسەلەسەر کارو سەرمایەدار نیە.هەرکەسێک لە هەرجێگەیەکی کۆمەڵگەیەکی چینایەتیدا بێت هەچەند زیاتری هەبێت، زیاتر لە زۆرینەی کۆمەڵگە دور ئەکەوێتەوە وە بەروە کەمینەیەکی کەم ڵێدەخوڕبن.بەم مانایە زیاتر ئەشێوێنرێن ولەخۆنامۆدەبن.

بەکورتی.نامۆبون لە بەرهەمی کارو نامۆبون لە پرۆسەی بەرهەمهێنان دوو بەشی بنەڕەتی نامۆبونە لەخۆی ئینسانەکان لە کۆمەڵگەی چینایەتی و بەتایبەتیش کۆمەڵگەی سەرمایەداریە.لە پەیوەندیەکانی سەرمایەداریدا ئەم لەخۆنامۆبونە لەگەڵ بەکاڵا بونی هێزی کاردا دەگاتە لوتکەی خۆی.ناوەرۆکی ئەم لەخۆنامۆ بونە دەگاتە لوتکەی خۆی.کرۆکی ئەم لەخۆنامۆبونە ژێژپێ نانی هەڵسوڕانی ئازادانەو وشیارانەی ئینسانەکانە لە پەیوەندی لەگەڵ سروشت وگەشانەوەی داهێنانەکانیان وجێگۆڕکێیان لەگەڵ پارەو هەبون وخاوەندارێتیدایە.

دەوەڵەت و لەخۆنامۆیی

دیاردەیەکیتر کەلە خۆنامۆ بون لە ئاستێکی کۆمەڵایەتی-سیاسی پیچەوانە ئەکاتەوە ناوی دەوڵەتە.زۆرتر ئەڵێن کۆمەڵگە ئاڵۆزە،کۆمەڵگە ئەبێت ڕیکبخرێت،کۆمەڵگە ئەبێت نیزام ویاسایوە لە ئاکامدا پێویستمان بەدەوڵەتە.واتە ئەو وەسیلەو ئامیرەی کە درسکراوە بۆ ئەوەی جیاوازیەچینایەتیەکان ئاراستە بکات.بۆئەوەی کە حکومەت چینیک دەپارێزێت؛ئەو ئۆرگانەی کە دروست بوە بۆئەوەیە کە کۆمەڵگە بخاتە ژێر پێوە.بۆئەوەی کەپاریزگاری لە کەمینەیەکی کۆمەڵگە،لەبەرژەوەندی چینی دەسەڵاتدار پاریزگاری بکات؛ئەو ئۆرگانەی کە ئەیەوێت پاریزگاری لەبەرژەوەندیەکانی خاوەندارێتی تایبەت بکات،ئەیەوێت بەڕادەیەک ئیوە لەخۆتان دوربخاتەوە کە بڕۆن هێزی کارتان بفرۆشن و زۆریش دڵخۆش بنکە پارەتان دەستکەوتوە وئەتوانیت وەک بەکار هێنەریک بەشیک لەو کەلوپەلانەی کەخۆتان بەرهەمتان هێناوە بکڕیت؛ئەو ئۆرگانە وەک بەڕیوەبەرو پێویستی کۆمەڵگە لەقەڵەم بدەن.ئۆرگانی سەرچاوە گرتوە لەپیشێلکردنی ئینسانیەت وکۆمەڵگەی ئینسانی خۆی لەشیوەی ئۆرگانی پێویست بۆ پاراستنی گۆمەڵگە پیشان ئەدات،بەڵام لە ڕاستیدا ئەوەی کە دەوڵەتی کردوەتە پێویستی پاریزگاری لە پایەکان وپەیوەندیە ئینسانیەکان نیە بەڵکو بەپیچەوانەوە پاریزگاریە لە پایەکان وپەوەندیە چینایەتیە.دەوڵەت بۆتە پێوستی بۆئەوە پارێزگاری لە بەرژەوەندی بەشێکی کۆڵگە بخاتە جێی بەرژەوەندی هەموو کۆمەڵگەو تیئۆری وکەلتورو ڕژێم وسوپاو هێزی سەرکوتگەری پێویستە بۆ پاریزگاری لەبەرژەوەندی بەشی باڵادەست بنیات بنێت وبێپارێزێت.دەزگای دەوڵەتی واتە ئامرازی کۆمەڵایەتی نیشاندانی کۆمەڵێک لە جیاتی هەموی.ئامرازی حسابکردنی بەشێک لەکۆمەڵگە بەهەموو کۆمەڵگە،دەوڵتمەدارو سیاسەت مەدار واتە کەسێک کە هورەکەی ئەوەیە ئەتوانێت بەرژەوەندی چینی دەسەڵاتدار وەک بەرژەوەندی گشتی بەخەڵکی بقەبڵێنن.بەمە دەڵێن هونەری سیاسەت.وە ئەمە کارێکی ئاسان نیە.ئەبێت هەڵبژارد بۆ هەڵبژارد،لەدیموکراسی ڕۆژئاواداهەر چوار پێنج ساڵ جارێک،ژمارەی سیاسەتمەدار بەناوی خەڵکەوە،بەناوی کۆمەڵگە،دەنگ بهێنن ودەوڵەت دامەزرێنن بەڵام لەکردەوەدا بەرژەوەندی کەمینەیەک بچوک لە خەڵک،بەرژەوەندی چینی دەسەڵاتدار بەرەوپیش بەرن.کارئاسانی نیە.بەڵام ئەم کارە هەموڕژێک دوبارەدەکەنەوە.لەگەڵ ئامیرەکانی میدیایی گشتی وڕادیۆ وتەلەفیزیۆنەکانیان وهیتر ئەیانەوێت بیروڕایگشتی دروست دەکەن،کەلتور دروست دەکەن،لەلای لایەیەک کەبۆ مناڵەکانیان دەکەن هەتا قۆناغی زانکۆ ئەوە دەخەنە مێشکی خەڵکەوە(ئەرکیکی ئاین وناسیۆنالیزمیش هەر ئەوەیە)کە دەوڵەت نوێنەری بەرژەوەندیەکانی هەموخەڵکە.هەموو ئەو کارانە دەکەن بۆ ئەوەی دەوڵەت وەیان ئەو سیاسەتمەدارەی دەوڵەت بتوانێت بەرژەوەندی چینێک بخاتە جێی بەرژەوەندی هەمو کۆمەڵگەو بەکردەوە ولەئەزمونی هەموڕۆژەیدا بەرژەوەندی چینێک پارێزگاری لێبکات،دابین بکات و ئیدیعا بکات بۆ کۆمەڵگە،بۆ میللەت ئەم سیاسەتە پێویستە.ئەمڕۆش ئیتر ئەڵێن دەوڵەت بەرژەوەندیە میللیەکان نوێنەرایەتی دەکات لەڕەستیدا ناوی ڕەسمی چینی دەسەڵاتدارە.

لەگەڵ  هەموئەمانەشدا کۆمەڵگە،<<میللەت>>،بەتەواوەتی لەدەوڵەت نامۆیە.ئامێری دەوڵەتی،بیرۆکراسی پیشەی،سەروخەڵکیوکۆمەڵگەیەوە سیاسەت وئابوریەک کە نوێنەرایەتی وپیادەئەکەن بۆخەڵکی قابیلی تێگەیشتن وڕونکردنەوە نیە.دەوڵەتەکان شەڕ هەڵدەگرسێنن وە شەڕ ناتوانین ڕونبکەینەوە.هەمو خۆشیان بەشەڕ نایەت وشەڕیش ئەبێت.وەک لافاو،وەک تەرزە،ڕوئەدات،وەکو ئەزمەی ئابوری،وەک تێکشکاوی،ڕوئەدا.لەژێر کۆنترۆڵی ئێمەدا نیە.ئۆرگانێک کە بڕیار بوو ئیدارەی کۆمەڵگە بکات،بەرژەوەندی گشتی ڕێکبخات وەکاروباری کۆمەڵایەتی بەپێی ئارزو ودەنگو نەخشەی ئەندامانی کۆمەڵگە ڕێکبخات وە بەڕیوەبەرێت،خۆشی ڕونکردنەوە هەڵناگرێ.زۆرینەی کۆمەڵگە نازانێت دەوڵەت چیدەکات.تەنها ئەوەندە دەزانن کە درۆدەکەن وە بەڵێنی پوچی هەڵبژاردن ئەدەن وە چونکە لەسەر پێگە دەسەڵات  وەردەگرن.وە بەمە دەڵێن دیموکراسی.

لە دیموکراسیدا هەموو خەڵک بەگشتی نازانن دەوڵەت چی دەکات بەڵکو ئەوانەی کە دەیزانن تەنها شارەزاکانی سیاسەت ئەزانن.ئەڵێن سیاسەت ئاڵۆزە.لەکاتێکدا ڕیزە شەش مانگیەکانی سەرەی نەشتەرگەری دڵ هەیە نەخۆشخانەکان دەبینن وە دەڵێن بەرژەوەندی میللی وادەخوازێت.(تازە لە ڕۆژئاوا واتە لە پێشکەوتوترین کۆمەڵگاکانی سەرمایەداریدا بارودۆخ بەوشێوەیە،لەوڵاتانی دواکەوتودا کە بارودۆخەکە لەوەش خوارترە).لە داهاتی خزمەتگوزاری گشتی دەدەن ودەڵێن بەگشتی خزمەت دەکەن!نەخۆشخانەکان ئەبینن،قوتابخانەکان ئەبینن،باخچەی ساوایان ئەبینن،ئابوری بپشکوێت.شتێکی ئاڵۆزە بەناوی ڕژێمی ئابوریەوەیە کەوەک زوحاک لەمێشک وخوێنی ئینسانەکان دێژەبەژیان ئەدات.لەپێناو گەشانەوەیدا ئەبێت لە هەموشتێک تێپەڕێنێت،زۆرتر کاربکەیت وکەمتر داوابکەیت.پشتوینەکنتان توندبکەنەوە،سکهەڵگوشیت لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا هێشتا دیارنیە کە لە چەقبەستوییە دێتە دەرەوە وە ببوژێتەوە.بوڕواڵەت دەوڵەت هەوڵی خۆی ئەدات بەڵام گەشانەوەو چەقبەستوی لەدەست دەوڵەتدا نیە.وەک باردۆخی ئاو هەوا پێش بینی ناکڕیت.ئەبێت زانای ئابوری ودوکتۆرای زانستە سیاسیەکانت هەبێت بۆ ئەوەی سەرلەم کێشانە دەرکەیت.خەڵکی ئاسایی،،نەخوێندەوار،ڕەمەکی،(عەوام)ئەپرسن بۆچی تەکنەلۆجیا پێش دەکەویت وئێمەش بێکار دەبین؟بۆچی پێشتر،پێش لە شۆرشی ئەلەکترۆنی وبەکارهێنانی ڕۆبۆتەکان کە بەرهەم کەمتر بوو وە بارودۆخێکی باشترمان هەبو وە ئەمڕۆ وە ئەمڕۆ کە زیاتر بەرهەم دێنین کەچی هەژارترین.وە پسپۆڕەکان وەڵام ئەدەنەوە یاساکانی ئابوری بەوشێوەیە دەخوازن وە یاساکان گوایەوەکو یاسای کوێرانەی سروشت ملکەچی ئیرادەی ئێمە وقابیلی کۆنترۆڵ نیەلەلایەن هیچکەسێکەوە.سیستمی ئابوری گوایە لەئاسمانەوە هاتوەتە خوارەوە.پەیوەندی بەکەسەوەنیە.هەموان تێیدا هەڵئەسوڕێین ودەگەڕێین وە شتێک تێیدا ڕوئەدات.ئەوکاتە سیسەت لەگەڵ ئەوەدا ڕوندەکەنەوە.نەخۆشخانەئەبینن بۆ ئەوەی ئینسانەکان تەندروستیان بەرەوپێش بەرن!قوتابخانەکان دەبینن بۆ ئەوەی کە مرۆڤەکان خوێندەوار بن!شەڕ دەکەن بۆ ئەوەی کە ئاشتی بەرقەرار بێت!کاتێک بتەوێت قازانج وبەرژەوەندی سیاسی سەرمایەداران لەپشت بەرژەوەندیە گشتیەکانەوە بشاریتەوە بەوەها دونیایەکی پێچەوانە دەگەیت.

دەوڵەت ڕوخساری ئەم دونیا پێچەوانەی سەرمایەداریە.دەوڵەتەکان لەم چەرخەدا وەک دەرئەکەوێت لەکۆنتۆڵ کردندانیەو لەدەروەی ئیردەی هەموماندا ئەسوڕێنن وە ئەگەڕێنن وە شەڕ دەکەن وە ئینسانەکان دەکوژن وە دەیانخەنە زیندان وە لەسیدارەیان ئەدەن وە بودجە ڕێکدەخەن وە لە نەخۆشخانە ودایەنگەو بیمەکان وکرێکان دائەنێن وە بەبەخشندەی باجەکانیان ئەدەنوە<<کۆمەڵگە>>بەرەوپێش دەبەن.ئەمە ناوی مێژوە.ئەمە ناوی جەبرە.ئەڵێن هەرئەوەیە کە هەیە وهێچ کارێک ناتوانی بکەیت.

زانستی ئەمڕۆ چیەتی ڕون ناکاتەوە،چۆنایەتی ڕوندەکاتەوە.زانستی ئەمڕۆلەوەی کە بڵێی بۆچی.زانستی ئەمڕۆ ناڵێت کە خاوەندارێتی لە کوێ وە هاتوە ئەو بەفەرز وەردەگرن وە دواتر لەبارەیەوە پێویستیەکان ویاسا ئابوریەکانیەوە قسەدەکەن.ئەمە زانستی ئەمڕۆیە.زانستی کۆمەڵایەتی و سیاسی وفەلسەفەو زانستی مرۆیی،هیچکامیان بۆ چیەتی خۆیان  دەستنابەن.باونەماو،ئەمە هی سەدەی هەأدەبو.هینی سەردەمی ڕۆشنگەری بو،ئەمڕۆ بۆچی گرنگ نیە.ناتوانی بڵێی بۆچی تەنگەژە دروست ئەبێت.بۆچی خزمەتگوزاریە گشتیەکان ئەبڕن.بۆچی خاوەندارێتی تایبەت پیرۆزە.ئەم پرسیارانە بێ مانان. ئەبێت ئەوانە بەفەرز وەربگریت هەتا توانای بەرگەگرتنی ژیانتان هەبێت.کەسێک کە ئەبنەمایانە بخاتە ژیر پرسیارەوە ئەبێت سەردانی دەرونناس بکات.پەراسویەکی کەمە.عەقڵی لەدەستداوە.بەڕادەی پێویست بەسەر نەچوە.گەورە بوە بەڵام  ڕادەی تەواو بە سەرنەچوە!دەوڵەت ڕوخساری سیاسی لەخۆنامۆبونی تاکەکانە لەکۆمەڵگەی سەرمایەداریدا.

ئاین و ناسیۆنایلزم: شێواندنی شناسی ئینسانی

دەورو پەیوەندی مەزهەب وناسیۆنالیزم چیەلەگەڵ لەخۆنامۆبوندا؟ لەسەر ئاین وناسیۆنالیزم  جەختدەکەم لەبەر ئەوەی ئەم دوانە دەوری بنەڕەتی دەگێڕن بەڵام کەێشەکە لەوە زیاترە.مەزهەب وناسیۆنالیزم دو بەشی بنچینەیی ئەو سەرخانی هزری وئەندێشەییەن کە دامەزراوە هەتا کۆمەڵگەی چینایەتی بۆ ئینسانەکان<<شرۆڤە>>بکەن وئاراستەو شیاوی قوبوڵی بکەن ئەمانە ئایدۆلۆژیایەکی پێویستن بۆئەوەی واقیعیەتی نامرۆڤانەی ئەم کۆمەڵگایە ئاراستەو تێبگات،وەشیاوی بەرگەگرتن بێت،وەبەم پێیە کۆمەڵگە ئەمێنێتەوە.

جانپۆڵ سارتەر ئەڵێت دۆزەخی ءێمە ئەوانی ترن! بۆچی دۆزەخی ئێمە ئەوانی ترن؟مەگەر ئیمە دەتوانین بەبێ ئەوانیتر بەزیندوی بمێنینەوە؟دۆزەخی ئێمە ئەوانی ترە لەبەر ئەوەی لەدونیای ئیستادا پەیوەندیەکانی تاک لەگەڵ ئەوانی تردا پەوەیندیەکی ئینسانی نیە بەڵکو پەیوەندیەکی چینایەتی دیاری دەکات.بەهۆی ئەوەی کە ئەوانی تر دژی تاکن نەک هاوچەشن و هاوڕێی.بەهۆی ئەوەی کە شناسی جیهان داگری مرۆڤ نکوڵی لێدەکرێت وە تاک ئیتر نوێنەرو ئاشنا و نوێنەری چینیکی دیاری کراوە.

کاری کەلتور وئایدۆلۆژی باڵادەست لەکۆمەڵگەی چینایەتیدا شیاوی بەرگەگرتن<<دۆزەخی ئەوانیت>>بۆ تاکەکانە.هەر بەوڕادەیەی کە دەوڵەت وەکو ئامرازی نەزم ویاسا،یا مانایەکی  دەقیق ترئامرازی سەرکوت وکۆنترۆڵ،پێویستە بۆ مانەوەی کۆمەڵگەی چینایەتی ئاین وناسیۆنالیزم وهەمو سەرخانی کەلتوری کۆمەڵگەی چینایەتیش پێویست وگرنگە.سەرمایەداری هەم پێویستی ئینسانەکانی بەم ئایدۆلۆژیانە پشوهێنەر و هەم فراوان بونی ىڵاوکردنەوە وبەکارهێنانیشی گەیاندوەتە کۆتایی خۆی.

لەپەیوەندیەکانی سەرمایەداریدا ژیانی تاک بەڕادەی ژیانی ڕۆبۆتێک کە شۆێنی ئەو بگرێت پوچ وبێ گیانە ئەبێت.ڕۆبۆت مێشکی نیەو لەخۆنامۆ نابێت.ئێمە بیردەکەینەوەو دزێو دەبین.تێناگەین هەواڵ چیە. سەرخۆش ئەبین،کۆژی ئەنجام ئەدەین،شۆڕش دەکەین،ڕادەپەڕین،خۆشیمان بەهاوچەشنەکانی خۆمان نایەت،شەڕ دەکەین،دەکوژین،شوناسمان ون دەکەین وە پەنا بۆ خودا ئەبەین،پەنا بۆ خوین و ڕەگەز دەبەین، پەنا بۆ ئاو وخاک وئاڵا ئەبەین،دەبینە شوێنکەوتەی ئاینی جیاواز،ئەبینە نەتەوەی جیاواز،بۆئەوەی بەهەر شێوەیەک بێت لە کۆتایدا ئەم شوناسە ون بوە بدۆزینەوە. لە ئینسانیەت دورکەوتوینەتەوە و ڕۆژگارێک ئەیدۆزینەوە.

ئەگەر شوناسی کۆمەڵی تان وەک ئینسان لێ وەرگیراوە،وەئەگەر هەڵسوڕانتان کە مانای ژیانە لێیان سەندون وگؤڕویانە بەکاڵا،ئەم ئاگرپژانە ئەبێت لە جێگایەکی تردا فیچقە بکات بوکرتی ئەبێت لە جێگایەکیتر مانا بەژیانم بدەم،ئەبێت لە جێگایەکیتر هەستی بەکۆمەڵ بون بکەم.ئەبێت ببمەئەندامی ئاین ونەژادو میللەتێک،تەتا لایەنگر ((Fanی تیپێکی تۆپێن بم هەتا پێویستم بە ژیانی بەکۆمەڵ وشناسی کۆمەڵایەتی بۆ چەشنی.بەشێوەی دزێووشێوێندراو،وەڵام وەربگرێت،ئەگەر لە <<پرۆسەی بەهەمهێنان>>،کە مانای ڕاستەقینەی ژاینی تاک و بناغەی گەشەی جەستەیی تاکە،مرۆڤ ناگاتە ئەنجام وهەست بەڕازی بون ناکەیت،هەست بەداهێنان ناکات،هەست بەیەکسانی بونی یەکسانی ناکات نەک تەنها لەگەڵ سروشت بەڵکو لەگەڵ دراوسێ ولەگەڵ کۆمەڵگەشی.ئەم بۆ بۆشاییە ئەبێت بەجۆرێک پڕبێتەوە وئارامی ببەخشێت.ئەم دەورە لەسەرمایەداریدا سپردراوە بە ئااین ومیللەت ونەتەوەو نەژادو یانەی تۆپی پێ وهیتر.

بەواتایەکی تر لە بناغەیی ترین ئاستی شناسی میللی وئاینیدا ئەبێتە پێویستی بەهۆی ئەوەی کە شناس وبونی کۆمەڵایەتی ئینسانەکان ومیکانیزمی واقیعی ژیانی کۆمەڵایەتی لەبەرامبەر پەیوەندیەچینایەتیەکاندا ئەوەستێت.منداڵ هەرکە زمان دەگرێت دەڵێت بۆچی؟ئەڵێت بۆچی چونکە ئەیەوێت دونیا بناسێت.بۆچیە سروشتیەکانی وەڵام بدەینەوە،بؤچیە کۆمەڵایەتیەکانی ناتوانین وەڵام بدەینەوە.ناتوانین مناڵەکانمان بەپیرۆزی خاوەنداریتی وهەژاری زۆرینەی زۆر وسامانی کەمینەیەک وهەڵاواردن و نایەکسانی باوەڕ پێ بهێنین.مرۆڤ بە شناسە کۆمەڵایەتیەکەیەوە لە دێتە دونیا.لە بیرو جەستەی منداڵدا بونی کۆمەڵایەتیەکەیدا هەڵکۆڵراوەوە تا ئەوکاتەی کە لەگەڵ کەلتورو ئایدۆلۆژی زاڵ بەسەر کۆمەڵگەی چینایەتیدا<<پەروەردە>>نەکراوەناتوانێت باوەڕ بهێنێت.

ئەگەر بڕیاربو کە ڕەوەندەکەخۆی ژیانمان ئەوەندە دزێوبکات،ئەوەندە بگۆڕێت کە ئەم برسیارو بۆچیانەمان نەبێت،ئەگەر کۆمەڵگە لەگەڵ خۆیدا نەکەوتایەتە ناکۆکی،پێویستیەکمان بە مەزهەب وناسیۆنالیزم نەبوو.تیئۆریەکان وئایدۆلۆژیە چینایەتیەکان پیویست نەبون.کۆمەڵگەی چینایەتی،وبەتەیبەتی نیزامی سەرمایەداری،تیئۆریەکیان ئەوێت کەشەڕیان بۆ ئینسانی وهەژاری ونایەکسانی یان  سروشتی بخاتەبەرچاو.تیئۆریەکیان ئەوێت کە ڕونی بکاتەوە بۆچی حەوت نەوەی ملیاردێرەکانی وەک بیل گیتس دەتوانن بە ئاسانی بژین وەدەست لە ڕەش وسپی نەدەن بەڵام ئەگەر تۆ لە ناوچینی کرێکارەو لەهاتبیتە دونیاوە ئەبێت بەیانی تا شەو ژیان بەسەر بەریت وەلەگەل هەژاریدا بمێنیتەوە.ئەم هەڵاواردن وناکۆکیەئاشکرا ڕونبکاتەوە.وە ڕونکردنەوەی چینی دەسەڵاتدار لەسەر ئەم بارودۆخە دەتوانێت ناڕاست وخورافی بێت.تەنها دەتوانێت پشت بە ئاین وناسیۆنالیزم و ئایدۆلۆژیە دژی ئینسانیەکانی تر ببەستێت.

ئاین سومبوڵ و میکرۆب و گوشراوێک لە لەخۆنامۆیی ئینسانە.گوشراوەی سەرەوخواری جیهانە،لە بناغەیی ترین ئاستدا لە ئەزمەی شناس ونامۆیی ئینسان لە خۆی ولە کۆمەڵگە ڕیشەی هەیە. باسەکەی من لیرەدا تەنها ڕۆڵی سیاسی مەزهەب نیە.ڕۆڵی سەرو کۆنەپەرستی ودژی ئینسانی ئاین سیاسی وبەتایبەت دەوڵەتی ئاینی چ لە سەدەکانی ناوەڕاست وە چ ئەمڕۆ بۆ هەمومان ئاشکرایە وەلەم بارەوە زۆر وتراوەو نوسراوە.بابەتی جێگەی باسی من  پێویستی بونی ئاینە لە کۆمەڵگەی چینایەتیدا.

ئاین بە بت پەرستی دەست پیدەکات.بت واتە پەرستنی دەستکردی ئینسان وەک دروستکەری ئینسان.پێچەوانەیی کۆمەڵگەی چینایەتی ئاشکرا خۆی لە بتدا نیشان ئەدات.ئەگەر کاڵا ڕوخساری شتەدۆزراوەکەی سەرمایەداریە،بتیش شتە دۆزراوەکەی لەخۆنامۆبونە.

بت لەڕاستیدا بەرجەستەبونەوەی لەخۆنامۆبونی ئینسانە لە سەرهەڵدانی تەمەدونی کۆمەڵگەی چینایەتیە.ئاینی پێش کۆمەڵگەی چینایەتی ڕۆڵی شرۆڤەی شروشت و دامرکانەوەی لاوازی و داماوی ئینسانی لەگەڵ سروشتدا لەئەستۆدابوو.ڕۆڵی ئاین لە کۆمەڵگەی سەرەتاییدا شرۆڤەو بەرگەگرتن وقوبوڵکردنی ڕوبەڕوبونەوەی مرۆڤە لەگەڵ سروشتدایە.لەکۆمەڵگەی چینایەتیدا ئاین هەمان ڕۆڵی لەپەیوەندی تاک لەگەڵ کۆمەڵگە ناکۆکیەچینایەتیەکان لە کۆمەلگەدا دەگێڕێت.

پەیامی هەموو ئاینەکان لەکۆتایدا ئەوەیە کە ئینسان دڵخۆش وبەختەوەر نیە چونکە لەم دونیایی خاکیەدا بەدەست نایەت.چونکە بەهەشت لە جیگایەکی ترە.بڕیارنیە لەم دونیا خاكیەماندا بگەینە شوێنێک.دریژەدان بەژیانی خوازراو و وەڵام بە پێوستیە بنچینەیی ئینسانی بڕیارە لەدوای مردنی ڕوبدات.وە لێرەوەیە کە ئەندامی کۆمەڵگە نە لە ژیانی خۆی و نەلە ژیانی ئەوانی تردا ئەو ئینسانە خوازراو هەرەباشە،ئینسانی ئازاد لە چنگی پەیوەندیە دژی ئینسانیەکانی کۆمەڵگەی چینایەتی،نابینێت وە ئەزمونی ناکات،هەڵدەستێت بە ستایشی بونەوەرێک، وەلە ڕاستیدا تێدەگات لەوەی کە هیما وڕەمزی ئەم ئینسانە ئیدەئالە جێگای بەدیهاتن نیە.ئەمە بناغەیی ترین هۆکاری هەبونی خوداکانە.خودا نوێنەری بێخەوشەو هەمومان دەڕۆین کە پەیوەندی پێوەبکەین کەلەگەڵ ئەوبین. هەربونی خودایەکی لەوشێوەیە لە خۆیدا نیشانی ئەدات کە بۆچی دونیا بەم شیوەیە و ئێمە بۆ ئارامی وپشودرێژی بانگهێشت دەکات.

لەکۆتایدا ئەبێت مەزهەب بە لەناوبردنی چینەکان لەناو بەریت.مارکس دەڵێت مەزهەب ڕۆحی جیهانی بێ ڕۆحی ئێمەیە.ئەو جیهانە بێ ڕۆحە لە ڕاستیدا جێهانی چینایەتیە کە مرۆڤدۆستی،شوناسی  کۆمەڵایەتی ئینسان و لەبەرئەوە بنچینەیی ترین پێویستیە جەستەیی ودەرونیەکانی مرۆڤی تێدا نایەتەدی وەلە ئاکامدا فەلسەفەو سیستەمی هزری و زەینیەتی شێوێنراو و ئاوەژوکراوی پێوست ئەبێت بۆ پڕکردنەوەی ئەم بۆشاییە وە بۆ تاکەکانی کۆمەڵگە جێگەی بەرگەگرتن دروست بکات.بەبێ خۆشباوەڕی وگومان،بەبێ میافیزیکیسمی ئاین،کۆمەڵگەی چینایەتی بۆ تاکەکان جێگای شیاوی <<شرۆڤە>> وشیاوی وەرگرتن نیە.

مارکس دەڵێت بۆ مرۆڤ بنچینە مرؤڤە. گیانی دونیایی ئینسانی تەنها دەتوانێت ئینسانیەت بێت.ئاسودەی هەر کەسێک لەگروەی جێکەوتنی کەسایەتیەکەیدایە وەک جۆری ئینسان.وە کاتێک ئەم جۆرە شوینی دەرکەوتنی نەدۆزێتەوە خەیاڵی مەزهەبی پێوست ئەبێت هەتا دۆزەخی ئیستا ڕۆحی بکەنەوە.

کۆمەڵگەی سەرمایەداری کۆتایی ئەم دونیای خاڵی لەئینسانیەتەیە.بەرهەمی کردوەتە کاڵا،هێزی کاری کردوەتە کاڵا،<<هەتبون>>لەجێگەی<<هەبون>>یان داناوە.خودی ژیانیان گۆڕیوە بە پێشمەرجی ژیان ڕۆحی دونیایی ئینسانیان لێوەرگرتوە.مەزهەب گیانی ئەم دونیا بێ گیانەیە.بەبێ دین گۆمەڵگەی چینایەتی توانای مانەوەی نابێت.

مەزهەب زهنیەتی ئینسانی چینایەتی بەڕادەی بونە کۆمەڵایەتیەکەی دەشێوێنێت وەبەم ڕیزبەندیە ئەم دوانە لەگەڵیەک ڕیکدەخەن.ئاین چارەسەرێکی ئاوەژوە:بەرچاوێتی (عینیەت)ئینسانی ناکاتەوە،زینیەت نامرۆڤانەدەکات.پاساو و فەلسەفەو ئایدۆلۆژی ئەدات بەمرۆڤە لەخۆنامۆکان  کەخۆیان لە دونیایەکی تردا ئەبیننەوە.دونیایی لاهوتی بەهەشت و دۆزەخ وڕۆژی زیندو بونەوەو دادپەروەری خودایی نایەکسانی دونایی مادی(ناسوتی) شرۆڤەدەکات وە قەرەبو دەکاتەوە!ئینسانێت هەناردەی ئاسمانەکان دەکرێت هەتا نادیارەکانی لەسەر زەوی قوبوڵ بکرێت وە خودا دروست ئەکرێت تا ڕوخساری ئینسانیکی کامل بێت کەلە سەر زەویدا شیاوی پێگەیشتنی نیە.

لە سەرمایەداریدا ناسیۆنالیزمیش لە کەناری ئاینەوە دێتە مەیدان،ئەگۆڕێت بە  میحوەری دونیا ناسی وخۆناسی ئەندامانی گۆمەڵگە.وەبەبینینی وە بەبینینی هەمان ڕۆڵی  پارێزگاری لە بارودۆخی ئیستا دەگێڕێت.

ناسیۆنالیزم هاوەڵ دوانەی میللەت ودەوڵەت-وڵاتانی دونیای هاوچەرخە و لەڕوی مێژوییەوە بەشی گرنگ و پێشمەرجی دروست  بونی میللەت و دەوڵەتانی وڵات بووە.پێویستی هەبونی ناسیۆنالیزم ومیللەت لە بنەڕەتی ترین ئاستی پێویستی سەرمایەیە بۆ بازاڕی میللییە. میللەت ناوێکی ترە بۆ کۆمەڵگەیەک لەسەر بنەمای پەیوەندیەکی دیاریکراوی یەکسانی نیوان کارو سەرمایە دامەزراوە.بنەمای میللەت و وڵات لەسەردەمی ئێمەدا نرخی چەوسانەوەو نرخی سود وئاستی کریکان وکاتژمێری کارو یاسای کاری یەکسان وبازاڕ کارو کاڵای هاوبەشە وناسیۆنالیزم شتێک جگە لە هەڵگەڕانەوەی زهنی وئایدۆلۆژی ئەم بارو دۆخە نیە.پیرۆزی خاوەنداریتی وقازانج وچەوسانەوە ڕاستەوخۆ لەگەڵ پیرۆزی ئاو وخاک وئاڵا وسنور ومێژو تەرجومە دەبن بۆ شانازیە میللیەکان و هەر لەمنداڵیەوە دەرخواردی ئەندامەکانی کۆمەڵگە ئەدرێت.

ناسیۆنالیزم شوناسی میللی دائەتاشێت وە شناسی ئینسانی تاکەکان یان نکوڵی لێ دەکات وە یان بەتەواوەتی لەژیر تیشکی میللەتەکانیان دایان دەنێ.پشت بەستن بە شناسی میللی بنچینەی پاساوی شەڕەکانی سەردەمی ئێمەیە.سەدان هەزار کەسیان لە ژن وپیاو مناڵ وپیرو لاو لە هیرۆ شیما وناکازاکی بەئاگری بۆمبی ئەتۆمی ئەسوتاند وپاساویان ئەوەبوو کە بەرژەوەندی میللیان وادەخوازێت! خوێنی ئەو سەربازانەی کە لەپیناو ئەم بەرژەوەندیەدا بۆ کوشتارگە نێردراون زۆر ڕەنگینترە هەتا لە هاوڵاتیانی بێ چەکی میللەتی دوژمن.وە میللەتانیش ئەم پاساوە کەم تا زۆر قوبوڵ دەکەن وە ناڕەزایەتی و ناکۆکیەکی  ئەوەندەش لەبەرامبەریدا ڕونادات.بەهەمان لۆژیکە کە دەوڵەتێکی وەک دەوڵەتی ئەمرێکا دڕندانەترین وتاوانکارانەرتین سیاسەتە میلیتاریستەکانیشی لە ژێر ناوی بەرگری لە بەرژەوەندی میللیدا پاساودەدات و بە بیروڕای گشتی دەفرۆشێت.وە ناڕەزایەتیەکانی خەڵکی تەنها کاتێک دەست پێدەکات و دەچێتە سەر کە ئاماری کوژرانی سەربازەکانی خۆیان ڕولە زیاد بونە.دەوڵەتی ئەمریکا کوشتاری هەزاران هەزاری خەڵکی ئاسای،منداڵان وپیرو لاو و ژن وپیاوی سڤیلی دوژمن زۆر ئاسانتر دەوانێت پاساوی بۆ بهێنێتەوە هەتا کوشتنی یەک سەربازی ئەمریکی.بۆچی کە لە بیرو ڕای ناسیۆنالیستیدا کە کەلتوری زاڵی هەمو کۆمەڵگەکانی بۆرژوازیە.بناغە هاونیشتمانیە وە نەک هاوجۆر.ناسیۆنالیزم نەک تەنها شناسی ئینسانی دەخاتە ژێر تیشکی شناسی میللیدا ڕادەگریت بەڵکو لەڕاستیدا لەدەرەوەی میللیەت شناسێک بۆ ئینسانەکان بەڕەسمی ناناسێت.ناسیۆنالیزم لە کەناری ئاین و ڕەگەزو قەومیەت گۆشەیەکی سەرەکی هزری پۆست مۆدێرنیشتیە لە نکوڵی کردنە لەیەک شناسی و جیهان داگری ئینسانیە.

هزری ناسیۆنالیستی وڕۆڵی لەشێواندنی ئینسانیەتدا بەقەدەر ئاین کۆن نیە بەڵام لە سەردەمی ئێمەدا ڕۆڵ وکارکردی فراوانترو تێکدەرانەتر لە ئاین دەگێڕێت.ئەمڕۆ بەلای کەمەوە لە کەلتوری فەرمی و لە یاسادا هەڵاواردن لەسەر بنەمای ئاین وڕەگەز وەلانراوە وە هیچکەس ناتوانێت بەئاشکرا بەرگری لەو جۆرە هەڵاواردنە بکات بەڵام سەبارەت بە ناسیۆنالیزم کێشەکە بەتەواوەتی  جیاوازە.نەک تەنها هەمو ماف ئەدەن بەخۆیان  ئاشکرا میللەتی خۆیان وهاونیشتیمانیان چاوڕەشترن وجیاوازن لە باقی خەڵکانی دونیا حساب دەکەن بەڵکو پچەوانەی ئەوە ناپەسەندو وەلانراو ولەگەڵ گۆپاڵ نیشتیمان فرۆشی و خیانەت وهیتر بەکفر هەژماردەکرێت.ناسیۆنالیزم تەنها ئایدۆلۆژی فەرمی و<<ئابڕومەند>>و<<بەڕێزە>> بۆ ژێرپێنانی جۆری مرۆڤ و هەویەتی جیهانداگری ئینسانی لە سەردەمی ئێمەدا.

تایبەت مەندیەکی تری ناسیۆنالیزم دەسەوداوێنیەتی بەپێویستی وئارەزوی  ئینسانەکان بۆ ژیانی کۆمەڵایەتیە. ناسیۆنالیزم دونیا بۆ هاونیشتیمانی،کۆمەڵگە بۆ میللەت،و هاوچەشن بۆ بۆ هاونیشتیمانی سنوردار وەیان بەڵاڕیدا ئەبات وە هەر لەبەر ئەوە پەیوەندی وپێویستی ئینسانەکان بۆ هاوچەشنی وزیانی کۆمەڵایەتی وبەهاکانی بەکۆمەڵی وئینسانی بە شێوەیەکی دزێو وەڵام ئەداتەوە.بنچینەی مادی ناسیۆنالیزم و هۆکاری دروستبون و هەبونی ئەو هەر بەو شێوەیەی کە ئاماژەی پێدرا بەرژەوەندی وپێویستیەکانی سەرمایە وچینی  سەرمایەدارە بەڵام ئەوەی کە دەتوانێت  ناشیرینی و قێزۆونی خۆی داپۆشێت و بەوشێوە فراوان وهەمەلایەنەیە لە هزری خەڵکدا جێبکاتەوە وەڵامدەرەوەی شیواندن وبەلاڕیدابراوە بۆ پێویستی و پەیوەندیە ئینسانەکان بە ژیانی کۆمەڵایەتیە.شیوەی شێوێنراوی هاودەمی وپەیوەندیەکە کە ئینسانەکان بۆ هاوسێ وشوینی ژیان و شارو گەڕەکەکەی پەیدای ئەکات.ئەم هەستە ئینسانیەیەوە چەشن دۆستی و پەیوەندی وپێویستی ئینسان بۆ ژیانی کۆمەڵایەتی ڕیشەی هەیە.لەدونیایەکی ئینسانیدا ئەم پەیوەندیە بە شوێنی کۆمەڵایەتی خۆوەبە پەیوەندی بەهەمو کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی،بەهەموو مرۆڤەکانی نیشتەجێی سەر گۆی زەوی ئاسان ئەبێت.بەڵام لەدونیای چینایەتی ئێمەدا،بە پێچەوانەوە وەرئەگێڕدرێت بۆ خۆشەویستی میللەت ونیشتیمان پەرستی و دورکەوتنەوەو نەفرەت لە بیگانەکان.ناسیۆنالیزم لە جێگای شناسی کۆمەڵایەتیدا شناسی میللی دائەنێت وە لە ڕاستیدا ئەمە وەڵامی تایبەت وتازەی سەرمایەداریە بە کیشەیەکی کۆنە کە لە خۆنامۆبونی ئینسانە لە کۆمەڵگەی چینایەتیەکاندا.

ئەمڕۆ،لەسەردەمانی پاش شەڕی سارددا،پۆست مۆدێرنیزم شوینی دژی ئینسانی ناسیۆنالیزمی هەتا ڕادەی ڕەگەز ونەتەوە پەرستی و نکوڵی ڕاشکاو فەرمی شناسی جیهانداگری ئینسانی فراوانکردۆتەوە.وە لە ڕاستیدا ئەمە سەرخانی فکری پێویستە بۆپاساو وڕاگرتنی سەرمایەداری بازاڕی ئازاد ونەزمی نوێی جیهانی سەرمایەداری لە سەردەمی ئێمەدا.بۆرژوازی لە گەرمەی پێشکەوتوخوازیدا لە شۆڕشی گەورەی فەرەنسەدا کۆمەڵگەی لەسەر بنەمای هاوڵاتی ومافی هاوڵاتی بون پیناسەکرد وە لە ڕوی ماف ویاساوە جگەلە جیاوازی چینایەتی،جیاوازی لە خاوەندارێتی و پەیوەندی لەگەڵ هۆیەکانی بەرهەمهێنان، هیچ جیاوازیەکی بەڕەسمی نەناساند.بەڵام ئەم دەستکەوتانەی شۆڕشی گەورەی فەرەنسا لەسەر جێی خۆی نەما وە بۆ کۆمەڵگاکانی تر بڵاونەبویەوە لە وڵاتەکانی تردا.بەخێرای ئاشکرا بووکە بۆرژوازی بۆ پارێزگاری لە خاوەندارێتی و کۆڵەکەکانی کۆمەڵگەی سەرمایەداری پێوستی بە دەستگرتنە بە ئاین ونەتەوەو ڕەگەز پەرستییە و وەلەبەر ئەوە ناسیۆنالیزم زۆر زیاتر لە دەربڕینی شۆڕشە گەورەکەی،واتە گەڕانەوە بۆ میللەت وەک کۆمەڵگەی مەدەنی وپێکهاتو لە هاوڵاتیان دورکەوتەوە وە مانای نەتەوەیی و نەژادی پەیاکرد.ئەمڕۆ لەمەقوتابخانەی هزری پۆست مۆدێرنیزمدا لە سەرمایەداری دوای جەنگی سارد لەلایەک ناسیۆنالیزم بەتەواوەتی مانای نەتەوەیی وخوێنی لەخۆدەگرێت وە لەلایەکی تر کۆمەڵگەی مەدەنی و مافی هاوڵاتی بون لە ئاستی فراواندا دوردەخرێتەوەو نکوڵی لێدەکرێت.لە هزری پۆستمۆدێرنیستی زاڵ بەسەر دونیای ئەمڕۆدا کۆمەڵگە پێکهاتوەلە هاوڵاتیانی خاوەن مافی یەکسان نیە بەڵکو کۆمەڵێکە لە ئاین ونەتەوەو میللەتە جیاوازەکان و بۆ هەریەکێک لەم موزائیکانەش بەهاو پێوانەکان و پێویستیەکان تایبەتی جیاوازی بەڕەسمیەت دەناسرێت.

ئەمڕۆ بڕۆیتە لای هەر کۆمەڵناس وهەر فەیلەسوفێکی کۆمەڵاتی ڕۆژئاوا پێتان ئەڵێ  کۆمەڵگە  کۆمەڵێکە لە کەمایەتی کەلتوری نەتەوەی میللی ئاینی و بۆ ئەوەی کە کۆمەڵگە بمێنێتەوە ئەبێت لە ڕویی ماف ویاساییەوە هاوسەنگی وباڵانسی لەنێوانیاندا دابنرێت.لەم ڕوانگەوە ناسیۆنالیزم  تێگەشتنێکی بەتەواوەتی نەتەوەیی و نەژادی ئەدات بەخۆی.هیچ شتێک هاوشێوەی ژیان و ئەزمونی پەنابەران ئەم  ڕەوتی گەڕانەوەیە لەبینینی کۆمەڵگە نیشان ئەدات.گرنگ نیە چەند نەوەی پێش ئێوە سەفەریان کردوە بۆ فەرەنسا وە یان ئەلمنایا وە یان بەریتانیا وەیان هەر شوێنێکی تر،شناسی ئیوە هێشتا خاکی باو باپیرتان واتە لە ڕاستیدا نەتەوەو خوێن و ڕەگەزتان دیاری دەکات.پێنج نەوە تورک لە فرانکفۆرت ئەژین و نەوەی شەشەم هێشتا تورکە.هاوڵاتیەکی ئەڵمانی کە هیچ پەیوەندیەکی بەتورکەوە نیەو تەنانەت زمانی توکیش نازانێت قسەبکات هێشتا تورکە.لەبەر ئەوەی کە بنەماڵەکەی تورک بوە.میللەتی ئەمڕۆ بەتەواوەتی مانای نەتەوەیی و نەژادی دۆزیوەتەوە.باپیرانتان لە کوێ هاتونەتە دونیا ئێوەش خەڵکی ئەوێن.کاتێک ئەڵێی بۆچی ، لەگەڵ نیسبیەتی فەرهەنگی وەڵامت ئەدەنەوە.وە ئەگەر فرەکەلتوریت  پەسەند نەکەیت ئەوە بەڕەگەزپەرست ئەناسرێت! لە دونیایەکدا کە شەڕ لەگەڵ بەرگری لەئاشتی و داخستنی قوتابخانە ونەخۆشخانەو لێدان لە خزمەتگوزاریە گشتیەکان لەگەڵ کرانەوەی ئابوری ودابینکردنی خۆشگوزەرانی گشتی پاساو ئەدەن،جێگای سەرسام بون نیە کە دورخستنەوەی شناسی هاوبەشی ئینسانی ونەتەوە پەرستی ئاشکرایش بە وەستانەوە لەگەڵ راسیسزم ناوبەرن.ئاوەژوبونی نیزامی سەرمایەداری هێچ کاتێک بەو ڕادەیە ئاشکراو بێ پەروا ڕوخساری بێزراو ودژی ئینسانی نیشان نەداوە.

بەشی کۆتایی

باسەکەی خۆمان بەو وتەی مەنسور حیکمەت دەست پێکرد کە بناغەی سۆسیالیزم ئینسانە.ئومێدەوارم کە ئێستا مانای ئەم وتەیە ڕون بو بێتەوە.سۆسیالیزم ئینسانیەت،شناسی کۆمەڵایەتی، وەیان بەوتەی مارکس جۆری ئینسان،دەکاتە بابەت وە بەم مانایە تاک وکۆمەڵگە ڕزگار دەکات.کۆمەڵگەی سۆسیالیستی بەشێوەی سروشتی لەگەڵ هەڵوەشانەوەی خاوەندارێتی تایبەت بەسەر هۆیەکانی بەرهەم هێنان ناسراوە بەڵام ئەوە هێشتا  تێگەشتنێکی سنوردارە.لە کۆمەڵگەی سۆسیالیستیدا نەک تەنها خاوەندارێتی تایبەت بەسەر هۆیەکانی بەرهەمهێناندا بونی نامێنێت بەڵکو لەبنەڕەتدا مالیکیەت خۆی،<<هەبون>> خۆی لەبەرامبەر <<بون>>لە بەرامبەر <<خولقاندن و بەکارهێنان>>ماناو پێوستی بونی خۆی لەدەست ئەدات وە ئاشکرا ئەبێت.لە کۆمەڵگەی سۆسیالیستیدا هەبون پێشمەرجی بون نیە.وە بەرهەم بۆ هەبون نیە.بەرهەم هێنان خۆی، بونە وە لەم ڕوەوە خاوەندارێتی و هەبون ئەخرێنە مۆزەخانەوە.وە ئەمە لە بناغەیی ترین ئاستیدا بنەمای گێڕانەوەی شناسی کۆمەڵایەتی ئینسانەکان،گەڕانەوە بۆ خودی ئینسان و بەوتەی مەنسور حیکمەت گێڕانەوەی ئیرادەیە بۆ ئینسان.

مارکس ئەڵێت لە کۆمەڵگەی سۆسیالیستیدا ئینسان نەک لە شتەکاندا بەڵکو لە ئینسانەکانی تردا خۆی ئەبینێتەوە.وە ئەمە کاتێک جێبەجێ دەکرێت کە نەهەموو ئەندامانی کۆمەڵگە لەگەڵ یەکتردا یەکسان بن وە هەموو پێگەیەکی یەکسانیان هەبێت.ئینسان کاتێک خۆی  ئەبینێتەوە کە نە پێگەی چینایەتی،نە جیاوازی لە سامان وخاوەندارێتی وپەیوەندی   ئینسانەکان لەگەڵ شتەکان،بەڵکو جۆری ئینسان لەوانی تردا ببینیت و بیناسێتەوە.جیاوازی ودابەشکردنی ئینسانەکان لەسەر بنەمای خاوەندارێتی بنچینەی هەموو جیاوازیەکان ونایەکسانیەکانە.ئاین ومیللەت ودەوڵەت و ڕەگەزی پێویست ئەبێت تا جیاوازیەکانی بناغەی چینایەتی پاساو بدات وببێتە جێگەی بەرگەگرتن وە کۆمەڵگەی چینایەتی درێژە بەمانەوەی خۆی ئەدات.

لە کۆمەڵگەیەکدا کە ئینسانیەتی ئینسانەکان جێبەجێ بکرێت ئیتر جێگایەک بۆ ئاین وناسیۆنالیزم وبۆ هەموو ئەوئایدۆلۆژیانەی کە شتێکی جگەلە ئینسان ئامانجیان بێت نامینتەوە.لەهەموو ئەم ئایدۆلۆژیانەدا ئینسان بونی هەیە بەڵام لەخزمەت کارێکی تردا.ئینسان کە خزمەت بەشتێکی تردەکات هەتا بگاتەوە بەخۆی.ئینسان کە ئەبێت لە خزمەت خودا وئاو خاک ونەتەوەو نەژادی خۆی پێناسە بکات هەتا بەهۆی ئەوانەوە خزمەتی خۆی بکات.وە بەومانایە هەموو ئەم ئایدۆلۆژیانە شتێک نین جگەلە کاردانەوە لەخۆنامۆبونی ئینسانەکان .بەڵام بۆ ئینسانەکان بەوتەی مارکس بنچینە ئینسان خۆیەتی،وە سۆسیالیزم بە دورخستنەوەی ڕیشە چینایەتی لە خۆنامۆبون،لەگەڵ ڕزگارکردنی دەسەڵات داهێنانی ئینسان و عەمەلی کردنەوەی بۆ هەرکەس بە ڕادەی پێویستی ولەهەرکەس بەپێی توانایەکەی شناسی کۆمەڵایەتی بۆ تاک وبۆ کۆمەڵ دەگەڕێنێتەوە وە مێژوی مرۆڤایەتی دەست پیدەکات.

حەمید تەقوایی

وەرگێڕانی:کاوە عومەر

١٤\١١\٢٠١٨